[hadith]و من کلام له (علیه السلام) فی معنی الحکمین:
فَأَجْمَعَ رَأْیُ مَلَئِکُمْ عَلَی أَنِ اخْتَارُوا رَجُلَیْنِ، فَأَخَذْنَا عَلَیْهِمَا أَنْ یُجَعْجِعَا عِنْدَ الْقُرْآنِ وَ لَا یُجَاوِزَاهُ وَ تَکُونَ أَلْسنَتُهُمَا مَعَهُ وَ قُلُوبُهُمَا تَبَعَهُ، فَتَاهَا عَنْهُ وَ تَرَکَا الْحَقَّ وَ هُمَا یُبْصِرَانِهِ وَ کَانَ الْجَوْرُ هَوَاهُمَا وَ الِاعْوِجَاجُ [دَأْبَهُمَا] رَأْیَهُمَا، وَ قَدْ سَبَقَ اسْتِثْنَاؤُنَا عَلَیْهِمَا فِی الْحُکْمِ بالْعَدْلِ وَ الْعَمَلِ بالْحَقِّ سُوءَ رَأْیِهِمَا وَ جَوْرَ حُکْمِهِمَا، وَ الثِّقَةُ فِی أَیْدینَا لِأَنْفُسنَا حِینَ خَالَفَا سَبیلَ الْحَقِّ وَ أَتَیَا بمَا لَا یُعْرَفُ مِنْ مَعْکُوس الْحُکْمِ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 242
و من کلام له علیه السّلام فی معنی الحکمین و هو المأة و السادس و السبعون من المختار فی باب الخطب فأجمع رأی ملإکم علی أن اختاروا رجلین فأخذنا علیهما أن یجعجعا عند القرآن و لا یجاوزاه، و تکون ألسنتهما معه، و قلوبهما تبعه، فتاها عنه، و ترکا الحقّ و هما یبصرانه، و کان الجور هواهما، و الاعوجاج رأیهما، و قد سبق استثناؤنا علیهما فی الحکم بالعدل و العمل بالحقّ سوء رأیهما، و جور حکمهما، و الثّقة فی أیدینا لأنفسنا حین خالفا سبیل الحقّ، و أتیا بما لا یعرف من معکوس الحکم. (38061- 37991)
اللغة:
(الملاء) أشراف النّاس و رؤساهم و مقدّموهم الّذین یرجع إلی قولهم قال فی محکیّ النهایة: فی حدیث علیّ علیه السّلام أن (یجعجعا عند القرآن) أی یقیما عنده یقال: جعجع القوم إذا أناخوا بالجعجاع، و هی الأرض و الجعجاع أیضا الموضع الضیق الخشن و (التبع) محرّکة التابع یکون مفردا و جمعا و یجمع علی أتباع مثل سبب و أسباب.
الاعراب:
سوء رأیهما بالنّصب مفعول استثنائنا أو سبق أیضا علی سبیل التنازع و الأوّل أظهر و قوله: فی الحکم، متعلّق بقوله: سبق.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 243
المعنی:
قال الشارح البحرانی: هذا الفصل من خطبة خطبها لما بلغه أمر الحکمین.
أقول: و الظاهر أنه ره توهّم من قول السیّد ره و من کلام له فی معنی الحکمین أنّه تکلّم به حین بلغه أمرهما، فان کان ظفر بتمام الخطبة و اطلع علی أنه خطبها حین بلوغ أمرهما فهو، و إلّا فالظاهر أنّ هذا الکلام من فصول الاحتجاجات الّتی کانت له مع الخوارج و قد مرّ نظیر هذا الکلام منه فی ذیل الکلام المأة و السابع و العشرین.
و بالمراجعة إلی شرح الکلام المذکور و شرح الکلام المأة و الخامس و العشرین المتضمّنین لاحتجاجاته معهم یظهر لک توضیح ما ذکره فی هذا المقام و تعرف أنه ناظر إلی ردّ احتجاجهم الّذی احتجّوا به علیه و هو: أنک قد حکمت الرّجال فی دین اللّه و لم یکن ذلک إلیک ثمّ أنکرت حکمهما لما حکموا علیک.
فأجابهم علیه السّلام بقوله (فأجمع رأی ملإکم) أی عزم رؤساءکم و کبراءکم و اتّفق آراءهم (علی أن اختاروا رجلین) هما أبو موسی الأشعری و عمرو بن العاص لعنهما اللّه تعالی من غیر رضی منّی بتحکیمهما بل علی غایة کره منّی بذلک.
کما یدلّ قوله لابن الکوا فی النهروان فی الرّوایة الّتی رویناها من کشف الغمّة فی شرح الخطبة السادسة و الثلاثین حیث إنّه لما اعترض علیه بأمر الحکمین قال علیه السّلام له: أ لم أقل لکم إنّ أهل الشام یخدعونکم بها «1» فانّ الحرب قد عضتهم فذرونی اناجزهم فأبیتم ألم ارد نصب ابن عمّی- أی عبد اللّه بن العبّاس- و قلت انّه لا ینخدع فأبیتم إلّا أبا موسی و قلتم رضینا به حکما فأجبتکم کارها و لو وجدت فی ذلک الوقت أعوانا غیرکم لما أجبتکم.
(فأخذنا علیهما) أی علی الرّجلین الحکمین (أن یجعجعا عند القرآن) أی یقفا دونه و یجب نفسهما علیه (و لا یجاوزاه) أی لا یتجاوزا عن أوامره و نواهیه (و یکون ألسنتهما معه و قلوبهما تبعه) أی یکونان تابعین له و یعملان بحکمه (فتاها) أی ضلّا
(1) أی بالمصاحف و رفعها منه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 244
(عنه و ترکا الحقّ و هما یبصرانه) أی عدلا عن القرآن و عن حکمه الحقّ الّذی هو خلافته مع علمهما و معرفتهما بحقیته کما عرفت تفصیل ذلک کلّه فی شرح الخطبة الخامسة و الثلاثین.
و الحاصل أنّهما ترکا الحقّ عمدا عن علم لا عن جهل و لم یکن ذلک فتنة منهما بل کان بنائهما من أوّل الأمر علی ذلک (و کان الجور) و الحیف فی الحکم (هواهما و الاعوجاج) عن الحقّ و الانحراف عن الدّین (رأیهما) و فی بعض النسخ دأبهما و هو أولی أی لم یکن ذلک أوّل حیفهما بل کان دیدنا و عادة لهما و شیمة طبعت علیها قلوبهما.
ثمّ أجاب عمّا نقموا علیه من إنکاره التحکیم بعد رضاه به بقوله (و قد سبق استثناؤنا علیهما فی الحکم بالعدل و العمل بالحقّ سوء رأیهما و جور حکمهما) أراد به ما کان شرطه علی الحکمین حین عزموا علی التحکیم أن یحکما بما حکم القرآن و بما أنزل اللّه فیه من فاتحته إلی خاتمته و إلّا فلا ینفذ حکمهما فیه و فی أصحابه، فقد قدّم علیه السّلام إلیهما أن لا یعملا برأیهما و هواهما و لا یحکما بشیء من تلقاء أنفسهم الأمّارة بالسوء.
(و الثقة فی أیدینا لأنفسنا) أی إنّا علی برهان و ثقة من امورنا و لیس یلازم لنا اتباع حکمهما (حین خالفا سبیل الحقّ) و انحرفا عن سواء السبیل (و أتیا بما لا یعرف) أی لا یصدق به (من معکوس الحکم) یعنی أنهما نبذا کتاب اللّه وراء ظهورهم و خالفاه و حکما بعکس حکم الکتاب و قد استحقّا به اللّؤم و العقاب یوم الحساب
الترجمة:
از جمله کلام فصاحت نظام آن امام علیه السّلام است در ذکر أمر حکمین که خطاب فرموده بان خوارج نهروان را در مقام اجتماع با ایشان می فرماید:
پس متّفق شد رأی رؤساء و أشراف شما بر این که اختیار کردند دو مرد را که یکی أبو موسی أشعری بود و یکی عمرو بن عاص پس عهد و میثاق گرفتیم بر ایشان که وا ایستند و حبس کنند نفس خود را در نزد قرآن و تجاوز نکنند از آن و باشد زبان ایشان با آن قرآن و قلبهای شان تابع آن، پس هر دو گمراه شدند از قرآن و ترک کردند حق را و حال آنکه هر دو می دیدند حق را، و بود جور و ظلم آرزوی ایشان و کجی و اعوجاج رأی ایشان.
و بتحقیق که سابق شده بود استثنا کردن ما بر آن دو مرد در خصوص حکم کردن با عدالت و عمل کردن بحق بدی رأی ایشان را و ستم کردن ایشان را در حکمی که می نمایند، یعنی استثناء کرده بودیم که ایشان با رأی فاسد خود رفتار نکنند و با حکم جور حکم ننمایند، و وثوق و اعتماد در دست ما است از برای نفسهای خود ما در وقتی که مخالفت راه حق کردند و آوردند چیزی را که غیر معروف بود از حکمی که بعکس حکم قرآن بود و بر خلاف شرط ما.
