[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) و فیها یَعِظ و یبیّن فضل القرآن و یَنهی عن البدعة:
عِظَة الناس:
انْتَفِعُوا ببَیَانِ اللَّهِ وَ اتَّعِظُوا بمَوَاعِظِ اللَّهِ وَ اقْبَلُوا نَصِیحَةَ اللَّهِ، فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعْذَرَ إِلَیْکُمْ بالْجَلِیَّةِ وَ [أَخَذَ] اتَّخَذَ عَلَیْکُمُ الْحُجَّةَ، وَ بَیَّنَ لَکُمْ مَحَابَّهُ مِنَ الْأَعْمَالِ وَ مَکَارِهَهُ مِنْهَا، لِتَتَّبعُوا هَذهِ وَ تَجْتَنِبُوا هَذهِ؛ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) کَانَ یَقُولُ إِنَّ الْجَنَّةَ حُفَّتْ بالْمَکَارِهِ وَ إِنَّ النَّارَ حُفَّتْ بالشَّهَوَاتِ. وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَا مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ شَیْءٌ إِلَّا یَأْتِی فِی کُرْهٍ، وَ مَا مِنْ مَعْصِیَةِ اللَّهِ شَیْءٌ إِلَّا یَأْتِی فِی شَهْوَةٍ، فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً نَزَعَ عَنْ شَهْوَتِهِ وَ قَمَعَ هَوَی نَفْسهِ، فَإِنَّ هَذهِ النَّفْسَ أَبْعَدُ شَیْءٍ مَنْزعاً، وَ إِنَّهَا لَا تَزَالُ تَنْزعُ إِلَی مَعْصِیَةٍ فِی هَوًی.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 189
و من خطبة له علیه السّلام و هی المأة و الخامسة و السبعون من المختار فی باب الخطب. قال الشارح البحرانی: روی انّ هذه الخطبة من أوائل الخطب التی خطب بها أیّام بویع بعد قتل عثمان، و شرحها فی فصلین:
الفصل الاول:
انتفعوا ببیان اللّه، و اتّعظوا بمواعظ اللّه، و اقبلوا نصیحة اللّه فإنّ اللّه قد أعذر إلیکم بالجلیّة، و اتّخذ علیکم بالحجّة، و بیّن لکم محابّه من الأعمال و مکارهه منها لتتّبعوا هذه و تجتنبوا هذه، فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کان یقول: إنّ الجنّة حفّت بالمکاره و إنّ النّار حفّت بالشّهوات. و اعلموا أنّه ما من طاعة اللّه شیء إلّا یأتی فی کره، و ما من معصیة اللّه شیء إلّا یأتی فی شهوة، فرحم اللّه رجلا نزع عن شهوته، و قمع هوی نفسه، فإنّ هذه النّفس أبعد شیء منزعا، و إنّها لا تزال تنزع إلی معصیة فی هوی.
اللغة:
(نزع) عن المعاصی نزوعا انتهی عنها و نزع عن الشیء نزوعا کفّ و قلع عنه و المنزع یحتمل المصدر و المکان و نزع الی أهله نزاعة و نزاعا اشتاق إلیه، و نازعتنی نفسی إلی کذا اشتاقت إلیه قال فی مجمع البحرین: فی الحدیث النّفس الأمّارة أبعد شیء منزعا، أی رجوعا عن المعصیة اذ هی مجبولة علی محبّة الباطل، و أمّا تفسیر الشارح المعتزلی منزعا بمذهبا فلا یخفی بعده.
المعنی:
اعلم أنّ مدار هذا الفصل من الخطبة الشریفة علی الموعظة و النصیحة و ترغیب المخاطبین فی الطّاعات و تحذیرهم عن السّیئات و التنبیه علی جملة من فضایل کتاب الکریم و خصایص الذکر الحکیم، و صدّر الفعل بالأمر بالانتفاع بأفضل البیانات و الاتّعاظ بأحسن المواعظ و القبول لأکمل النصایح فقال: «ج 12»
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 193
(انتفعوا ببیان اللّه) أی بما بیّنه فی کتابه و علی لسان نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فانّه لقول فصل و ما هو بالهزل، و فیه تذکرة و ذکری لاولی الألباب و هدی و بشری بحسن الماب فمنفعته أتمّ المنافع، و فایدته أعظم الفواید.
(و اتّعظوا بمواعظ اللّه) لتفوزوا جنّة النعیم و الفوز العظیم، و تنجوا من نار الجحیم و العذاب الألیم (و اقبلوا نصیحة اللّه) فانّها مؤدّیة إلی درجات الجنات منجیة من درکات الهلکات، و الاتیان بلفظ الجلالة و التصریح باسمه سبحانه فی جمیع الجملات مع اقتضاء ظاهر المقام للاتیان بالضمیر لایهام الاستلذاذ و لإدخال الرّوع فی ضمیر المخاطبین و تربیة المهابة و تقویة داعی المأمورین لامتثال المأمور به، و قول الشارح البحرانی بأنّ ذلک أی تعدیة الاسم صریحا للتعظیم فلیس بشیء.
و لما أمر بالاتّعاظ و الانتصاح علله (فانّ اللّه قد أعذر إلیکم بالجلیّة) یعنی أنّه سبحانه قد أبدی العذر الیکم فی عقاب العاصین منکم بالاعذار الجلیّة و البراهین الواضحة من الایات الکریمة لأنّه لا یکلّف نفسا إلّا ما اتیها لیهلک من هلک عن بیّنة و یحیی من حیّ عن بیّنة.
(و اتّخذ علیکم الحجّة) بارسال الرّسول و إنزال الکتاب یعنی أنّه أتمّ الحجّة علی المکلّفین بما اتاهم و عرّفهم حتی لا یکون لهم عذر فی ترک التکالیف و لا یکون للنّاس علیه حجّة بعد الرّسل قال عزّ من قائل: وَ ما کُنَّا مُعَذِّبینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًا (و بیّن لکم محابّه من الأعمال و مکارهه منها) أی بیّن فی کتاب العزیز الفرائض و الواجبات من الحجّ و الجهاد و الصوم و الصّلاة و غیرها من الأعمال الصّالحات المطلوبة له و المحبوبة عنده، و المحظورات من الکذب و الغیبة و النمیمة و السعایة و غیرها من الأفعال القبیحة المبغوضة له المکروهة لدیه.
و انّما بیّنها (لتتّبعوا هذه) أی محابّ الأعمال (و تجتنبوا هذه) أی مکارهها (فانّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله) تعلیل لوجوب اتّباع المحابّ و وجوب اجتناب المکاره (کان یقول: إنّ الجنّة حفّت بالمکاره و إن النّار حفّت بالشهوات) یعنی أنّ الجنّة محفوفة بالصبر علی مشاقّ الطاعات و الکفّ عن لذائذ السیّئات و کلاهما مکروه للنّفس،
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 194
فمن صبر علی ذلک المکروه یکون مصیره إلی الجنّة و کذلک النار محفوفة باطلاق عنان النفس و ارتکاب ما تشتهیها و تتمناها من الشهوات و المحرّمات، فمن أقدم علیها و أتی بها یکون عاقبته إلی النار و کفی بالجنّة ثوابا و نوالا فی تسهیل تحمّل تلک المکاره، و کفی بالنار عقابا و وبالا فی التنفیر عن هذه الشهوات.
ثمّ بعد تسهیل المکاره التی یشتمل علیها الطاعات یکون غایتها أشرف الغایات و تحقیر الشهوات الّتی یرید التنفیر عنها یکون غایتها أخسّ الغایات نبّه علی أنّه لا تأتی طاعته إلّا فی کره و لا معصیته إلّا فی شهوة، و هو قوله (و اعلموا أنه ما من طاعة اللّه شیء إلّا یأتی فی کره و ما من معصیة اللّه شیء إلّا یأتی فی شهوة) لأنّ النّفس للقوّة الشهویّة أطوع من القوّة العاقلة خصوصا فیما هو أقرب إلیها من اللّذات المحسوسة الّتی یلحقها العقاب علیها.
(فرحم اللّه رجلا نزع) و کفّ (عن شهوته و قمع) أی قلع (هوی نفسه فان هذه النفس) الأمّارة بالسوء (أبعد شیء منزعا) أی کفا و انتهاء عن شهوة و معصیة (و أنها لا تزال تنزع) أی تشتاق و تمیل (إلی معصیة فی هوی).
الترجمة:
از جمله خطب شریفه آن امام مبین و ولیّ مؤمنین است در نصیحت مخاطبین می فرماید:
منتفع باشید با بیان خدا و متّعظ باشید با موعظهای خدا و قبول نمائید نصیحت خدا را، پس بدرستی که خدا اظهار فرموده عذر خود را بشما با آیه های واضحه، و اخذ فرمود بر شما حجّت را و بیان کرد از برای شما محبوب داشته شده های خود را از عملها و مکروه داشته شده های خود را از آنها تا این که متابعت نمائید بان عملهای محبوبه و اجتناب نمائید از این عملهای مکروهه. پس بدرستی که حضرت رسول صلوات اللّه و سلامه علیه و آله می فرمود که بهشت محفوف شده است با دشواریها و آتش محفوف شده است با شهوتها، و بدانید که بدرستی که نیست از اطاعت خدا چیزی مگر این که می آید با کراهت طبیعت، و نیست در معصیت خدا چیزی مگر این که می آید با شهوت و رغبت، پس رحمت خدا مردی را که بر کند از شهوت خود، و قلع کند خواهشات نفس خود را پس بدرستی که این نفس دورترین چیزیست از حیثیّت کنده شدن از شهوت، بدرستی که این نفس همیشه اشتیاق دارد و میل کند بسوی معصیت در آرزو و خواهش نفسانی.
