[hadith]أَیُّهَا النَّاسُ غَیْرُ الْمَغْفُولِ عَنْهُمْ وَ التَّارِکُونَ [وَ] الْمَأْخُوذُ مِنْهُمْ، مَا لِی أَرَاکُمْ عَنِ اللَّهِ ذَاهِبینَ وَ إِلَی غَیْرِهِ رَاغِبینَ! کَأَنَّکُمْ نَعَمٌ أَرَاحَ بهَا سَائِمٌ إِلَی مَرْعًی وَبیٍّ وَ مَشْرَبٍ دَوِیٍّ، وَ إِنَّمَا هِیَ کَالْمَعْلُوفَةِ لِلْمُدَی، لَا تَعْرِفُ مَا ذَا یُرَادُ بهَا إِذَا أُحْسنَ إِلَیْهَا، تَحْسَبُ یَوْمَهَا دَهْرَهَا وَ شبَعَهَا أَمْرَهَا.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 178
و من خطبة له علیه السّلام و هی المأة و الرابعة و السبعون من المختار فی باب الخطب:
أیّها الغافلون غیر المغفول عنهم، و التّارکون المأخوذ منهم، ما لی أریکم من اللّه ذاهبین، و إلی غیره راغبین، کأنّکم نعم أراح بها سائم إلی مرعی وبیّ، و مشرب دویّ، إنّما هی کالمعلوفة للمدی لا تعرف ما ذا یراد بها إذا أحسن إلیها، تحسب یومها دهرها، و شبعها أمرها.
اللغة:
(النعم) بالتحریک جمع لا واحد له من لفظه و أکثر اطلاقه علی الابل و (أراح) الابل ردّها إلی المراح و هو بالضمّ مأوی الماشیة باللّیل و بالفتح الموضع الّذی یروح منه القوم أو یروحون إلیه و (سامت) الماشیة سوما رعت بنفسها فهی سائمة و تتعدّی بالهمزة فیقال أسامها راعیها أی أرعیها و (الوبیّ) بالتشدید ذو الوباء و المرض و أصله الهمزة و (الدّوی) ذو الداء و الأصل فی الدویّ دوی بالتخفیف و لکنّه شدّد للازدواج قال الجوهری: رجل دو بکسر الواو أی فاسد الجوف من داء و (المدی) بالضمّ جمع مدیة و هی السکین و (الشبع) وزان عنب ضدّ الجوع.
الاعراب:
غیر المغفول صفة للغافلون و صحّة کون غیر صفة للمعرفة مع توغّله فی النکارة و عدم قبوله للتعریف و لو اضیف إلی المعارف من حیث إنّه لم یرد بالغافلین طائفة معیّنة فکان فیه شائبة الابهام و صحّ بذلک وصفه بالنکرة کما فی قوله: «صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوب عَلَیْهِمْ» علی قول من یجعل غیر وصفا للّذین لا بدلا منه، و الاستفهام فی قوله: ما لی أراکم، للتعجّب کما فی قوله: «وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ...» ما و سائم فاعل أراح کما یستفاد من شرح البحرانی، أو صفة للفاعل المحذوف کما یستفاد من شرح المعتزلی و العلّامة المجلسیّ «ره».
و قوله: تحسب یومها دهرها و شبعها أمرها، الظاهر أنّ یومها ثانی مفعول تحسب و کذلک شبعها و التقدیم علی الأوّل لقصد الحصر.
المعنی:
اعلم أنّ مدار هذه الخطبة الشریفة علی فصلین:
الفصل الاول فی ایقاظ الغافلین و تنبیه الجاهلین من رقدة الغفلة و الجهالة و هو قوله: (أیّها الغافلون غیر المغفول عنهم) الظاهر أنّ الخطاب لکلّ من اتّصف
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 179
بالغفلة من المکلّفین أی الّذین غفلوا عمّا ارید منهم من المعارف الحقّة و التکالیف الشرعیة و لم یغفل عنهم و عمّا فعلوا، لکون أعمالهم مکتوبة محفوظة فی اللّوح المحفوظ و صحائف الأعمال و کلّ ما فعلوه فی الزبر و کلّ صغیر و کبیر مستطر (و التارکون) لما امروا به من الفرائض و الواجبات (المأخوذ منهم) ما اغترّوا به من الأهل و المال و الزخارف و القینات کنایه (ما لی أراکم عن اللّه ذاهبین) کنایة عن اعراضهم عن اللّه سبحانه و التفاتهم إلی غیره تعالی (و إلی غیره راغبین) إشارة إلی رغبتهم فی زهرة الحیاة الدّنیا و إعجابهم بها.
تشبیه (کأنّکم نعم أراح بها سائم إلی مرعی وبیّ و مشرب دویّ) شبّههم بأنعام ذهب بها سائم إلی مرعی و مشرب وصفهما ما ذکر و المراد بالسائم حیوان یسوم و یرعی و هو المستفاد من الشارح المعتزلی حیث قال: شبّههم بالنّعم الّتی تتبع نعما اخری سائمة أی راعیة، و إنما قال ذلک لأنّها إذا تبعت أمثالها کان أبلغ فی ضرب المثل بجهلها من الابل الّتی یسمیها راعیها، انتهی.
و فسّره الشارح البحرانی بالراعی أی الّذی یراعی النعم و یحفظها و یواظب علیها من الرعایة و هو المراعاة و الملاحظة قال: شبّههم بالنّعم الّتی أراح بها راعیها إلی مرعی کثیر الوباء و الدّاء، و وجه الشبه أنهم لغفلتهم کالنّعم و نفوسهم الأمّارة القائدة لهم إلی المعاصی کالراعی القائد إلی المرعی الوبیّ و لذات الدّنیا و مشتهیاتها و کون تلک اللّذات و المشتهیات محلّ الاثام الّتی هی مظنّة الهلاک الاخروی و الداء الدّویّ تشبه المرعی الوبیّ و المشرب الدویّ انتهی.
أقول: و هذا أقرب لفظا و ما قاله الشارح المعتزلی أقرب معنی، و ذلک لأنّ لفظ السائم علی قول المعتزلی بمعنی الراعی من الرعی و هذا لا غبار علیه من حیث المعنی إلّا أنه یحتاج حینئذ إلی حذف الموصوف أی حیوان سائم و نحوه و هو خلاف الأصل، و أمّا علی قول البحرانی فلا حاجة إلی الحذف إلّا أنّ کون السائم بمعنی الراعی من الرعایة مما لم یقل به أحد، و کیف کان فالمقصود تشبیههم بأنعام اشتغلت بالماء و الکلاء و غفلت عمّا فی باطنهما من السمّ الناقع و دوی الدّاء.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 180
(إنما هی کالمعلوفة للمدی) و السکاکین (لا تعرف ما ذا یراد بها إذا احسن إلیها) أی تزعم و تظنّ أنّ العلف إحسان إلیها علی الحقیقة و لا تعرف أنّ الغرض من ذلک هو الذبح و الهلاک (تحسب یومها دهرها) یعنی أنها لکثرة إعجابها لعلفها فی یومها تظنّ أنّ دهرها مقصور علی ذلک الیوم لیس لها وراءه یوم آخر، و قیل معناه أنها تظنّ أنّ ذلک العلف و الاطعام کما هو حاصل لها ذلک الیوم یکون حاصلا لها أبدا.
(و شبعها أمرها) أی تظنّ انحصار أمرها و شأنها فی الشبع مع أنّ غرض صاحبها من إطعامها و إشباعها أمر آخر.
الترجمة:
از جمله خطب شریفه آن برگزیده پروردگار و وصیّ رسول مختار است در نصیحت مخاطبین و اظهار بعض مناقب خود می فرماید:
ای غافلانی که غفلت کرده نشده از رفتار و کردار ایشان، و ای ترک کنندگان تکالیف خود که أخذ خواهد شد از ایشان آنچه بایشان داده اند از متاع دنیا، چیست مرا که می بینم شما از خداوند تبارک و تعالی کنار روندگانید و بسوی غیر او رغبت کنندگان، گویا که شما چهار پایانید که برده باشد شبانگاه آنها را بسوی چراگاه و با آرنده و شرابگاه بیمار کننده جز این نیست که آن چهار پایان مثل حیوانی می باشند که علف داده شده از برای کاردها یعنی از برای کشتن که نمی شناسند چه چیز اراده می شود به آنها چون احسان می شود به آنها، گمان میکنند که روزگار ایشان همین روز ایشان است و بس، و می پندارند که کار ایشان منحصر بسیر بودن آنها است.
