[hadith]و من کلام له (علیه السلام) فی معنی طلحة بن عبید الله و قد قاله حین بلغه خروج طلحة و الزبیر إلی البصرة لقتاله:
قَدْ کُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بالْحَرْب وَ لَا أُرَهَّبُ بالضَّرْب، وَ أَنَا عَلَی مَا قَدْ وَعَدَنِی رَبِّی مِنَ النَّصْرِ. وَ اللَّهِ مَا اسْتَعْجَلَ مُتَجَرِّداً لِلطَّلَب بدَمِ عُثْمَانَ إِلَّا خَوْفاً مِنْ أَنْ یُطَالَبَ بدَمِهِ، لِأَنَّهُ مَظِنَّتُهُ وَ لَمْ یَکُنْ فِی الْقَوْمِ أَحْرَصُ عَلَیْهِ مِنْهُ، فَأَرَادَ أَنْ یُغَالِطَ بمَا أَجْلَبَ فِیهِ لِیَلْتَبسَ الْأَمْرُ وَ یَقَعَ الشَّکُّ. وَ وَاللَّهِ مَا صَنَعَ فِی أَمْرِ عُثْمَانَ وَاحِدَةً مِنْ ثَلَاثٍ: لَئِنْ کَانَ ابْنُ عَفَّانَ ظَالِماً کَمَا کَانَ یَزْعُمُ، لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُوَازرَ قَاتِلِیهِ وَ أَنْ یُنَابذَ نَاصِرِیهِ، وَ لَئِنْ کَانَ مَظْلُوماً لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُنَهْنِهِینَ عَنْهُ وَ الْمُعَذِّرِینَ فِیهِ، وَ لَئِنْ کَانَ فِی شَکٍّ مِنَ الْخَصْلَتَیْنِ لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَعْتَزلَهُ وَ یَرْکُدَ جَانِباً وَ یَدَعَ النَّاسَ مَعَهُ، فَمَا فَعَلَ وَاحِدَةً مِنَ الثَّلَاثِ وَ جَاءَ بأَمْرٍ لَمْ یُعْرَفْ بَابُهُ وَ لَمْ تَسْلَمْ مَعَاذیرُهُ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 173
و من خطبة له علیه السّلام فی معنی طلحة بن عبید اللّه و هی المأة و الثالثة و السبعون من المختار فی باب الخطب:
قد کنت و ما أهدّد بالحرب، و لا أرهّب بالضّرب، و أنا علی ما وعدنی ربّی من النّصر، و اللّه ما استعجل متجرّدا للطّلب بدم عثمان إلّا خوفا من أن یطالب بدمه، لأنّه مظنّته، و لم یکن فی القوم أحرص علیه منه، فأراد أن یغالط بما أجلب فیه لیلبّس الأمر، و یقع الشّکّ، و و اللّه ما صنع فی أمر عثمان واحدة من ثلاث: لئن کان ابن عفان ظالما کما کان یزعم لقد کان ینبغی له أن یوازر قاتلیه و أن ینابذ ناصریه، و لئن کان مظلوما کان ینبغی له أن یکون من المنهنهین عنه، و المعذرین فیه، و لئن کان فی شکّ من الخصلتین لقد کان ینبغی له أن یعتزله و یرکد جانبا و یدع النّاس معه فما فعل واحدة من الثّلاث، و جاء بأمر لم یعرف بابه و لم تسلم معاذیره. (36896- 36762)
اللغة:
(تجرّد) زید لأمره جدّ فیه و (مظنّة) الشیء بکسر الظّاء الموضع الّذی یظنّ فیه وجوده (و أجلب) فیه قال ابن الأثیر فی محکیّ النّهایة فی حدیث علیّ علیه السّلام أراد أن یغالط بما أجلب فیه یقال أجلبوا علیه إذا تجمّعوا و تألّبوا و أجلبه أی أعانه و أجلب علیه إذا صاحه و استحثّه (و لبس) علیه الأمر یلبسه من باب حسب خلطه و ألبسه غطاه و أمر ملبس و ملتبس بالأمر مشتبه و (نهنهه) عن الأمر کفّه و زجره و (عذرته) فیما صنع أی رفعت عنه اللّوم فهو معذور أی غیر ملوم و أعذرته لغة.
و قال الشّارح البحرانی المعذرین بالتّخفیف المعتذرین عنه و بالتّشدید المظهرین للعذر مع أنّه لا عذر.
الاعراب:
قوله علیه السّلام: قد کنت قال الشارح المعتزلی کان هنا تامّة أی خلقت و وجدت و أنا بهذه الصفة و یجوز أن تکون الواو زایدة و یکون کان ناقصة و خبرها ما اهدّد کما فی المثل «لقد کنت و ما أخشی الذئب» و جملة و أنا علی ما وعدنی یحتمل الحال و الاستیناف.
المعنی:
قال الشارح البحرانی و هذا الفصل من کلام قاله علیه السّلام حین بلغه خروج طلحة و الزبیر إلی البصرة و تهدیدهم له علیه السّلام بالحرب.
أقول: و قد مضی فی شرح الخطبة الثانیة و العشرین ما ینفعک ذکره فی هذا المقام إذ الخطبتان مسوقتان لغرض واحد، و متطابقتان فی بعض الفقرات، فلیراجع ثمّة.
إذا عرفت ذلک ظهر لک أنّ قوله علیه السّلام (قد کنت و ما اهدّد بالحرب و لا أرهّب بالضرب) جواب عن تهدیدهم له و ترهیبهم إیّاه، فقد بعثوا إلیه علیه السّلام أن أبرز للطعان و اصبر للجلاد فأجاب علیه السّلام بأنّ التهدید و الترهیب إنّما هو فی حقّ الجبان
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 174
الضعیف الجاش لا فی حقّ الشجعان ذوی النّجدة و المراس و حاله علیه السّلام فی الشجاعة کان أمرا قد اشتهر، و بان و ظهر، و تضمّنته الأخبار و السّیر فاستوی فی العلم به البعید و القریب، و اتّفق علی الاقرار به البغیض و الحبیب. و من کان هذا شأنه فلا یلیق له التخویف و الترغیب.
و أکّد الجواب بقوله (و أنا علی ما وعدنی ربّی من النّصر) یعنی أنّی علی یقین بما وعدنی ربّی من النصرة و الغلبة، و من کان قاطعا بذلک فلا یحذر و لا یخاف البتة.
ثمّ أشار إلی نکتة خروج طلحة إلی البصرة بقوله (و اللّه ما استعجل متجرّدا للطلب بدم عثمان) أی مجدّا فیه (إلّا خوفا من أن یطالب بدمه) یعنی أنّ علّة خروجه و استعجاله فی طلب الدّم و تجرّده له لیست ما شهره بین الناس من أنّ عثمان قتل مظلوما و یجب الانتصار للمظلوم من الظالم حسبة، و إنّما علّته هو الخوف علی نفسه من أن یطالب من دمه (لأنّه) کان (مظنّته و لم یکن فی القوم أحرص علیه) أی علی دم عثمان (منه) لما قد عرفت فی شرح الخطبة الثانیة و العشرین و شرح الکلام الثلاثین أنّه کان أوّل من ألّب الناس علی عثمان و أغری بدمه و أشدّهم إجلابا علیه.
و أقول: هنا مضافا إلی ما سبق أنّه قال الشارح المعتزلی قد کان طلحة أجهد نفسه فی أمر عثمان و الاجلاب علیه و الحصر له و الاغراء به، و منّته نفسه الخلافة، بل تلبّس بها و تسلّم بیوت الأموال و أخذ مفاتیحها و قابل الناس و أحدقوا به و لم یبق إلّا أن یصفق بالخلافة علی یده.
قال الشارح و روی المداینی فی کتاب مقتل عثمان أنّ طلحة منع من دفنه ثلاثة أیّام و أنّ علیا علیه السّلام لم یبایع الناس إلّا بعد قتل عثمان بخمسة أیّام و أنّ حکیم ابن حزام و جبیر بن مطعم استنجدا بعلیّ علیه السّلام علی دفنه فأقعد طلحة لهم فی الطریق ناسا بالحجارة فخرج به نفر یسیر من اهله و هم یریدون به حایطا بالمدینة تعرف بحشّ کوکب، کانت الیهود یدفن فیه موتاهم فلما صار هنا رجم سریره و همّوا بطرحه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 175
فأرسل علیّ علیه السّلام إلی الناس یعزم علیهم لتکفّوا عنه فکفّوا، فانطلقوا به حتّی دفنوه فی حش کوکب.
قال و روی الواقدی قال لما قتل عثمان تکلّموا فی دفنه فقال طلحة: یدفن بدیر سلع یعنی مقابر الیهود.
و بالجملة فهو کما قال علیه السّلام لم یکن فی القوم أحرص علی قتل عثمان منه لکنه أراد أن یشبه علی الناس (فأراد أن یغالط) أی یوقع فی الغلط (بما أجلب فیه) أی بسبب اعانته فی دمه و حثّه علی قتله (لیلبس الأمر) و یخلطه و فی نسخة البحرانی لیلتبس الأمر أی یشتبه (و یقع الشکّ) فی دخوله فی قتله ثمّ احتجّ علیه السّلام و أبطل عذره فی الخروج و الطلب بدمه بقضیّة شرطیّة منفصلة محصّلها أنّ عثمان عنده و علی زعمه إمّا أن یکون ظالما أو مظلوما و إمّا أن یکون مجهول الحال، و علی کلّ من التقادیر الثلاثة کان اللّازم علیه القیام بما یقتضیه مع أنه لم یقم به کما یفصح عنه قوله علیه السّلام مؤکّدا بالقسم البارّ (و و اللّه ما صنع فی أمر عثمان) خصلة (واحدة من) خصال (ثلاث) هی مقتضیات التقادیر الثلاثة الّتی اشرنا إلیها إجمالا و أشار إلی تفصیلها بقوله (لئن کان ابن عفّان ظالما) ظلما یوجب حلّ دمه (کما کان یزعم) ذلک حین قتله (لقد کان ینبغی له) و یجب علیه (أن یوازر قاتلیه) أی یساعدهم و یحامی عنهم بعد قتل عثمان (و أن ینابذ ناصریه) و یعاندهم و یترکهم بوجوب الانکار علی فاعل المنکر مع أنّه قد عکس الأمر لأنّه نابذ قاتلیه و وازر ناصریه، و ثار معهم فی طلب دمه (و لئن کان مظلوما) محرّم القتل کما یقوله الان و یشهّره بین النّاس لقد (کان ینبغی له أن یکون من المنهنهین عنه و المعذرین فیه و لئن کان فی شکّ من الخصلتین لقد کان ینبغی له أن یعتزله و یرکد) أی لیکن (جانبا) أی یتباعد عنه و لا یأمر بقتله و لا ینهی عنه (و یدع الناس معه) یفعلون ما یشاءون مع أنّه لم یفعل ذلک أیضا بل أضرم نار الفتنة و صلی بها و أصلاها غیره (فما فعل واحدة من الثلاث و جاء بأمر لم یعرف بابه و لم تسلم معاذیره) أی أتی بأمر لم یعرف وجهه و اعتذر فی نکثه و خروجه بمعاذیر لم تکن سالمة إذ قد عرفت فی تضاعیف الشرح أنّ عمدة معذرته فی البغی و الخروج هو المطالبة بدم عثمان و أنّه قتل مظلوما و قد أبطل علیه السّلام اعتذاره بذلک هنا بما عرفت.
الترجمة:
از جمله خطب شریفه آن بزرگوار است که توجیه خطاب در آن بسوی طلحة ابن عبید اللّه خذله اللّه است می فرماید:
بتحقیق که موجود بودم در حالتی که تهدید کرده نشده ام بجنگ و تخویف کرده نشده ام بزدن، و من ثابت هستم بر چیزی که وعده داده است مرا پروردگار من از نصرت و یاری، و بحقّ خدا تعجیل نکرد طلحة در حالتی که مجدّ و مصرّ بود از برای مطالبه خون عثمان مگر از برای ترس از این که مطالبه کرده شود بخون او، از جهت این که او مورد تهمت آن خون بود، و نبود در میان قوم حریص تر بر قتل عثمان از طلحه، پس خواست او که مردم را بغلط افکند بسبب اعانت و جمع آوری او در قتل آن تا این که بپوشد و خلط نماید امر را بر مردمان، و واقع شود شک.
و بحق خدا ننمود طلحه در کار عثمان یکی از سه خصلت را اگر بود پسر عفان ظالم و ستم کار چنانچه طلحه گمان می برد هر آینه بود سزاوار او را آنکه حمایت بکند قاتلین آن را، یا دشمنی آشکارا نماید با ناصرین آن، و اگر بود مظلوم و ستم رسیده هر آینه بود سزاوار از برای او آنکه باشد از باز دارندگان مردم از کشتن او و از عذر آورند کان در حق او، و اگر بود در شک از این دو خصلت یعنی در ظالمیّت و مظلومیّت عثمان هر آینه بود سزاوار مر او را آنکه اعتزال ورزد و بایستد در کنار و بگذارد مردمان را با عثمان بحال خودشان، پس نکرد هیچ یک از این سه کار را و آورد کاری را که شناخته نشد در آن و بسلامت نماند عذر خواهی های او.
