[hadith]بَنو أمیّة:
افْتَرَقُوا بَعْدَ أُلْفَتِهِمْ وَ تَشَتَّتُوا عَنْ أَصْلِهِمْ، فَمِنْهُمْ آخِذٌ بغُصْنٍ أَیْنَمَا مَالَ مَالَ مَعَهُ، عَلَی أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی سَیَجْمَعُهُمْ لِشَرِّ یَوْمٍ لِبَنِی أُمَیَّةَ کَمَا تَجْتَمِعُ قَزَعُ الْخَرِیفِ، یُؤَلِّفُ اللَّهُ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَجْمَعُهُمْ رُکَاماً کَرُکَامِ السَّحَاب، ثُمَّ یَفْتَحُ [اللَّهُ] لَهُمْ أَبْوَاباً، یَسیلُونَ مِنْ مُسْتَثَارِهِمْ کَسَیْلِ الْجَنَّتَیْنِ حَیْثُ لَمْ تَسْلَمْ عَلَیْهِ قَارَةٌ وَ لَمْ تَثْبُتْ عَلَیْهِ أَکَمَةٌ وَ لَمْ یَرُدَّ سَنَنَهُ رَصُّ طَوْدٍ وَ لَا حِدَابُ أَرْضٍ، یُذَعْذعُهُمُ اللَّهُ فِی بُطُونِ أَوْدیَتِهِ، ثُمَّ یَسْلُکُهُمْ یَنابیعَ فِی الْأَرْضِ یَأْخُذُ بهِمْ مِنْ قَوْمٍ حُقُوقَ قَوْمٍ وَ یُمَکِّنُ لِقَوْمٍ فِی دیَارِ قَوْمٍ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَذُوبَنَّ مَا فِی أَیْدیهِمْ بَعْدَ الْعُلُوِّ وَ التَّمْکِینِ کَمَا تَذُوبُ الْأَلْیَةُ عَلَی النَّارِ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 74
الفصل الثانی منها:
افترقوا بعد ألفتهم، و تشتّتوا عن أصلهم، فمنهم آخذ بغصن أینما مال مال معه، علی أنّ اللّه تعالی سیجمعهم لشرّ یوم لبنی أمیّة کما تجتمع قزع الخریف، یؤلّف اللّه بینهم ثمّ یجعلهم رکاما کرکام السّحاب، ثمّ یفتح اللّه لهم أبوابا یسیلون من مستثارهم کسیل الجنّتین حیث لم تسلم علیه قارة، و لم تثبت له أکمة، و لم یردّ سننه رصّ طود و لا حداب أرض، یذعذعهم اللّه فی بطون أودیته ثمّ یسلکهم ینابیع فی الأرض، یأخذ بهم من قوم حقوق قوم، و یمکّن لقوم فی دیار قوم. و أیم اللّه لیذوبنّ ما فی أیدیهم بعد العلوّ و التّمکین، کما تذوب الألیة علی النّار.
اللغة:
و (القزع) القطع من السحاب المتفرّقة و الواحدة قزعة مثل قصب و قصبة و (الرکام) بالضمّ ما تراکم من السحاب و کثف منها و بالفتح جمع شیء فوق آخر و الموجود فی النسخ بالضمّ و (المستثار) موضع الثوران و الهیجان و (القارة) بالقاف الجبل الصّغیر و (الحداب) بالکسر جمع حدبة و هی کالحدب محرّکة ما ارتفع من الأرض قال سبحانه: وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسلُونَ و (الألیة) بفتح الهمزة و جمعها ألیات بالتحریک و التثنیة ألیان بغیر تاء.
المعنی:
و الفصل الثانی منها:
اشارة إلی اختلاف شیعته و أصحابه من بعده و هو قوله (افترقوا بعد الفتهم) أی بعد ایتلافهم و اجتماعهم علیّ (و تشتّتوا عن أصلهم) أی تفرّقوا عن امام الحقّ الذی یحقّ الائتمام به، فصار بعضهم کیسانیّا و بعضهم زیدیا و بعضهم فطحیّا و غیرها (فمنهم آخذ بغصن أینما مال مال معه).
قال الشّارح المعتزلی أی یکون منهم من یتمسّک بمن أخلفه من بعدی من ذرّیة الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أینما سلکوا سلکوا معهم و تقدیر الکلام: و منهم من لا یکون هذه حاله لکنّه لم یذکره اکتفاء بذکر القسم الأوّل لأنّه دالّ علی القسم الثّانی.
ثمّ أخبر علیه السّلام أنّ الفریقین یجتمعان فقال (علی أنّ اللّه) سبحانه (سیجمعهم لشرّ یوم لبنی امیّة).
قال الشارح المعتزلی و کذا کان حال الشیعة الهاشمیّة اجتمعت علی إزالة
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 78
ملک بنی مروان من کان منهم ثابتا علی ولایة علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و من حاد منهم عن ذلک، و ذلک فی أواخر أیّام مروان الحمار عند ظهور الدّعوة الهاشمیّة.
أقول: قد تقدّم فی شرح الخطبة السابعة و الثمانین، أنّ ما أخبر علیه السّلام به قد وقع فی سنة اثنین و ثلاثین و مأئة عند ظهور أبی مسلم المروزی الخراسانی صاحب الدّعوة، و فی هذه السنة ظهر السفّاح بالکوفة، و بویع له بالخلافة و کان استیصال بنی امیة بیده کما عرفت تفصیلا فی شرح الخطبة المأة و الرابعة.
و یعجبنی أن اورد هنا نادرة لم یسبق ذکرها أوردها الدّمیری فی حیاة الحیوان قال لما قتل إبراهیم بن الولید بویع لمروان بن محمّد المنبوز بالحمار بالخلافة و فی أیّامه ظهر أبو مسلم الخراسانی، و ظهر السفّاح بالکوفة، و بویع له بالخلافة و جهّز عمّه عبد اللّه بن علیّ بن عبد اللّه بن عباس لقتال مروان بن محمّد، فالتقی الجمعان بالزاب زاب الموصل، و اقتتلوا قتالا شدیدا فانهزم مروان و قتل من عسکره و غرق ما لا یحصی و تبعه عبد اللّه إلی أن وصل إلی نهر الأرون فلقی جماعة من بنی امیة و کانوا نیّفا و ثمانین رجلا فقتلهم عن آخرهم.
ثمّ جهّز السفاح عمّه صالح بن علیّ علی طریق السماوة فلحق بأخیه عبد اللّه و قد نازل دمشق ففتحها عنوة و أباحها ثلاثة أیّام و نقض عبد اللّه ثورها حجرا حجرا و هرب مروان إلی مصر فتبعه صالح حتی وصل الی أبی صیر و هی قریة عند الفیوم، قال ما اسم هذه القریة قالوا أبو صیر قال فالی اللّه المصیر.
ثمّ دخل الکنیسة الّتی بها فبلغه أنّ خادما نمّ علیه فأمر به فقطع رأسه و سلّ لسانه و القی علی الأرض فجاءت هرّة فأکلته ثمّ بعد أیام هجم علی الکنیسة التی کان نازلا بها عامر بن إسماعیل فخرج مروان من باب الکنیسة و فی یده سیف و قد أحاطت به الجنود و خفقت حوله الطبول فتمثّل ببیت الحجّاج بن حکیم السلمی و هو:
متقلّدین صفایحا هندیة یترکن من ضربوا کأن لم یولد
ثمّ قاتل حتی قتل فأمر عامر برأسه فقطع فی ذلک المکان و سلّ لسانه و القی علی الأرض فجاءت تلک الهرّة بعینها فخطفته فأکلته فقال عامر لو لم یکن فی الدّنیا
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 79
عجب إلّا هذا لکان کافیا لسان مروان فی فم هرّة؟ و قال فی ذلک شاعرهم:
قد یسّر اللّه مصرا عنوة لکم و أهلک الکافر الجبار إذ ظلما
فلاک مقوله هرّ یجرجره و کان ربّک من ذی الظلم منتقما
قال الدّمیری و کان قتل مروان فی سنة ثلاث و ثلاثین و مأئة و هو آخر خلفاء بنی امیة و أوّلهم معاویة بن أبی سفیان و کانت مدّة خلافتهم نیّفا و ثمانین سنة و هی ألف شهر و بقتل مروان انقرضت دولة بنی أمیة لعنهم اللّه قاطبة.
(کما تجتمع قزع الخریف) من ههنا و هناک کنایه (یؤلّف اللّه بینهم) و هو کنایة عن اتفاق آرائهم و کلمتهم علی ازالة ملک بنی امیة (ثمّ یجعلهم رکاما کرکام السحاب) أی یجعلهم متراکمین مشترکین مجتمعین منضما بعضهم إلی بعض کالمتراکم من السحاب (ثمّ یفتح اللّه لهم أبوابا).
قال الشارح البحرانی الأبواب إشارة إمّا إلی وجوه الاراء الّتی تکون أسباب الغلبة و الانبعاث علی الاجتماع أو أعمّ منها کسایر الأسباب للغلبة من إعانة بعضهم لبعض بالأنفس و الأموال و غیر ذلک استعارة تبعیّة (یسیلون من مستثارهم) استعارة تبعیّة أی یخرجون من موضع ثورانهم و هیجانهم (کسیل الجنّتین) اللّتین أخبر اللّه بهما فی کتابه العزیز و ستعرف قصّتها تفصیلا و وجه الشّبه الشدّة فی الخروج و إفساد ما یأتون إلیه کقوّة ذلک السیل (حیث لو تسلم علیه قارة و لم تثبت علیه اکمة) أی لم یقاوم له جبل و لا تلّ (و لم یردّ سننه) أی طریقه (رصّ طود) أی جبل مرصوص شدید الالتصاق (و لا حداب أرض) أی الرّوابی و النجا (و یذعذعهم اللّه فی بطون أودیته ثمّ یسلکهم ینابیع فی الأرض).
قال سبحانه «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابیعَ فِی الْأَرْضِ» و المراد أنّ اللّه سبحانه کما ینزل من السّماء ماء فیکنّه فی أعماق الأرض ثمّ یظهر منها ینابیع إلی ظاهرها کذلک هؤلاء القوم یفرّقهم اللّه فی بطون الأودیة و غوامض الأرض ثمّ یظهرهم بعد الاختفاء أو کنایة عن إخفائهم بین النّاس فی البلاد ثمّ اظهارهم بالاعانة و التأیید ف (یأخذ بهم من قوم) ظالمین (حقوق قوم) مظلومین
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 80
و المراد بهم آل الرّسول صلّی اللّه علیه و آله (و یمکّن لقوم) من بنی هاشم (فی دیار قوم) من بنی امیّة.
ثمّ أقسم بالقسم البارّ فقال تشبیه (و أیم اللّه لیذوبنّ ما فی أیدیهم) أی أیدی بنی امیّة أو بنی العباس من الملک و السلطنة (کما یذوب الألیة علی النّار) وجه الشبه الاضمحلال و الفناء.
الترجمة:
و از جمله فقرات این خطبه است می فرماید:
متفرّق میشوند بعد از ایتلاف ایشان و پراکنده می شوند از أصل خودشان، یعنی از امام مفترض الطاعة، پس بعضی از ایشان أخذ کننده باشد شاخه را از آن أصل که هر جا میل کند آن شاخه آن هم میل می کند با او با وجود این که بدرستی خدای تبارک و تعالی زود باشد که جمع کند ایشان را از برای بدترین روزی از برای بنی امیه ملعونین چنانچه مجتمع می شود ابرهای متفرقه در فصل پائیز. الفت می دهد خدای تعالی در میان ایشان پس می گرداند متراکم و بر هم نشسته مثل أبرهای متراکم پس از آن بگشاید خداوند عزّ و جلّ از برای ایشان درهائی که روان شوند از جای هیجان ایشان مانند سیل دوبستان شهر سبا، بحیثیّتی که سلامت نماند بر آن سیل کوه کوچکی و ثابت نشود مر آن را تلّی و باز نگرداند راه آن را کوه محکمی و نه پشتهای زمینی، متفرّق می سازد ایشان را خدای تعالی در درونهای وادیهای خود، پس در برد ایشان را در چشمهای زمین و بگیرد بایشان از قومی حقهای قوم دیگر را و جای دهد قومی را در ممالک قومی، و سوگند بخدا هر آینه البته گداخته می شود آنچه که در دست بنی امیه است از ملک و سلطنت چنانچه گداخته شود دنبه بر آتش.
