[hadith]و من کلام له (علیه السلام) لما اجتمع الناس إلیه و شکوا ما نقموه علی عثمان و سألوه مخاطبته لهم و استعتابه لهم، فدخل علیه فقال:
إِنَّ النَّاسَ وَرَائِی وَ قَد اسْتَسْفَرُونِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ، وَ وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکَ؟ مَا أَعْرِفُ شَیْئاً تَجْهَلُهُ وَ لَا أَدُلُّکَ عَلَی أَمْرٍ لَا تَعْرِفُهُ، إِنَّکَ لَتَعْلَمُ مَا نَعْلَمُ، مَا سَبَقْنَاکَ إِلَی شَیْءٍ فَنُخْبرَکَ عَنْهُ وَ لَا خَلَوْنَا بشَیْءٍ فَنُبَلِّغَکَهُ، وَ قَدْ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا وَ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا وَ صَحِبْتَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) کَمَا صَحِبْنَا، وَ مَا ابْنُ أَبی قُحَافَةَ وَ لَا ابْنُ الْخَطَّاب بأَوْلَی بعَمَلِ [الْخَیْرِ] الْحَقِّ مِنْکَ وَ أَنْتَ أَقْرَبُ إِلَی أَبی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) وَشیجَةَ رَحِمٍ مِنْهُمَا وَ قَدْ نِلْتَ مِنْ صِهْرِهِ مَا لَمْ یَنَالا. فَاللَّهَ اللَّهَ فِی نَفْسکَ، فَإِنَّکَ وَ اللَّهِ مَا تُبَصَّرُ مِنْ عَمًی وَ لَا تُعَلَّمُ مِنْ جَهْلٍ وَ إِنَّ الطُّرُقَ لَوَاضِحَةٌ وَ إِنَّ أَعْلَامَ الدِّینِ لَقَائِمَةٌ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 29
و من کلام له علیه السّلام و هو المأة و الثالث و الستون من المختار فی باب الخطب و قد رواه فی شرح المعتزلی عن أبی جعفر محمّد بن جریر الطّبری مثل ما أورده السّید هنا مع إضافات تطّلع علیه، و قد تکلّم بذلک الکلام لمّا اجتمع النّاس علیه و شکوا ممّا نقموه علی عثمان، و سألوه مخاطبته عنهم و استعتابه لهم، فدخل علیه السّلام علیه فقال:
إنّ النّاس ورائی و قد استسفرونی بینک و بینهم، و و اللّه ما أدری ما أقول لک، ما أعرف شیئا تجهله، و لا أدلّک علی أمر لا تعرفه، إنّک لتعلم ما نعلم، ما سبقناک إلی شیء فنخبرک عنه، و لا خلونا فنبلّغکه، و قد رأیت کما رأینا، و سمعت کما سمعنا و صحبت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کما صحبنا، و ما ابن أبی قحافة و لا ابن الخطّاب أولی بعمل الحقّ منک، و أنت أقرب إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وشیجة رحم منهما، و قد نلت من صهره ما لم ینالا، فاللّه اللّه فی نفسک فإنّک و اللّه ما تبصّر من عمی، و لا تعلّم من جهل، و إنّ الطّرق لواضحة، و إنّ أعلام الدّین لقائمة.
اللغة:
(نقمت) علیه أمره و نقمت منه نقما من باب ضرب و نقوما و من باب تعب لغة إذا عتبته و کرهته أشدّ الکراهة لسوء فعله و (الاستعتاب) طلب العتبی و هو الرّضا و الرّجوع و (الوشیجة) عرق الشّجرة و الواشجة الرّحم المشتبکة و قد وشجت بک قرابة فلان، و الاسم الوشیج کما عن الصّحاح.
الاعراب:
الواو فی قوله: و أنت أقرب، للحال و تحتمل العطف، و الجملة فی معنی التّعلیل لسابقه کما هو ظاهر، و وشیجة رحم منسوب علی التّمیز، و اللّه اللّه منصوبان علی التحذیر.
المعنی:
اعلم أنّه قد تقدّم فی شرح الفصل الرّابع من الخطبة الثالثة و التّذییل الثّانی من شرح الکلام الثّالث و الأربعین أنّ عثمان أحدث فی الدّین أحداثا، و أبدع بدعا، و استعمل الفسّاق و أرباب الظلم علی الأمصار، و تقدّم فی شرح الکلام الثّلاثین أنّه لمّا شاع الظلم و الفساد منه و من عمّاله فی المدینة و سایر البلاد أوجب ذلک إجلاب النّاس علیه و تحریض بعضهم بعضا علی خلعه من الخلافة و قتله و أقول هنا: إنّه لمّا تکاثرت أحداثه و تکاثر طمع الناس فیه کتب جمع من أهل المدینة من الصحابة و غیرهم إلی من بالافاق إنکم کنتم تریدون الجهاد فهلمّوا إلینا فانّ دین محمّد قد أفسده خلیفتکم فاخلعوه، فاختلف إلیه القلوب وجاء المصریّون و غیرهم إلی المدینة فاجتمعوا إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام و کلّموه و سألوه أن یکلّم عثمان.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 32
و (لما اجتمع الناس الیه و شکوا ممّا نقموه) و کرهوه (علی عثمان و سألوا) منه علیه السّلام (مخاطبته عنهم و استعتابه لهم) أی أن یطلب لهم منه الرّجوع إلی الحقّ و الارتداع عن أحداثه و الاقلاع عن بدعه، استجاب علیه السّلام مسئلتهم (فدخل علیه) و کلّمه بما أورده السید (ره) فی الکتاب.
و قد رواه عنه علیه السّلام أیضا محمّد بن جریر الطبری فی تاریخه الکبیر کما فی شرح المعتزلی قال: إنّ نفرا من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله تکاتبوا فکتب بعضهم إلی بعض أن اقدموا فانّ الجهاد بالمدینة لا بالرّوم، فاستطال الناس علی عثمان و نالوا منه فی سنة أربع و ثلاثین و لم یکن أحد من الصحابة یذبّ عنه و لا ینهی إلّا نفر منهم زید بن ثابت و أبو أسید الساعدی و کعب بن مالک و حسّان بن ثابت، فاجتمع الناس فکلّموا علیّ بن أبی طالب و سألوه أن یکلّم عثمان فدخل علیه (فقال علیه السّلام) له: (إنّ الناس ورائی و قد استسفرونی) أی اتّخذونی سفیرا (بینک و بینهم و و اللّه ما أدری ما أقول لک) و بأیّ لسان أتکلّم معک یؤثّر فیک (ما أعرف شیئا تجهله و لا أدلّک علی أمر لا تعرفه) یعنی أنّ قبایح هذه الأعمال و فضایح تلک البدعات لیست بحیث تختفی علی أحد، بل هی واضحة للصبیان غنیّة عن التنبیه و البیان.
و هذا هو مراده أیضا بقوله (إنک لتعلم ما نعلم) أی تعلم من شناعة تلک الأحداث خاصّة ما نعلمه، و لیس المراد بیان وفور علمه و أنه یعلم کلّما یعلمه علیه السّلام کما توهّمه البحرانی حیث قال: و حاصل الکلام استعتابه باللّین من القول فأثبت له منزلته من العلم أی بأحکام الشریعة و السنن المتداولة بینهم فی زمان الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و الظهور علی کلّ ما ظهر علیه من مرئیّ و مسموع.
(و ما سبقناک إلی شیء فنخبرک عنه و لا خلونا بشیء فنبلّغکه) یعنی أنک قد أدرکت من صحبة الرّسول ما أدرکناه، و عرفت من سیره و سلوکه و سیاساته المدنیّة ما عرفناه، لم نکن منفردین بذلک، و لم تکن غایبا عن شیء منه حتی نبلّغکه و ندلّک علیه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 33
و أکّد ذلک بقوله (و قد رأیت کما رأینا و سمعت کما سمعنا و صحبت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کما صحبنا) ثمّ خرج إلی ذکر الشیخین تهییجا له و الهابا فقال (و ما) أبو بکر (ابن أبی قحافة و لا) عمر (ابن الخطاب بأولی بعمل الخیر) و فی بعض النسخ بعمل الحقّ (منک و) ذلک لأنک (أنت أقرب إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وشیجة رحم منهما) أی من حیث النسب فأنت أولی بالتأسّی به من غیره و الأخذ بسنّته صلّی اللّه علیه و آله و سیرته.
و إنّما جعله أقرب نسبا لاشتراکه مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی الجدّ الأدنی أعنی عبد مناف، فانّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هو ابن عبد اللّه بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف، و عثمان هو ابن عفّان بن أبی العاص بن أمیّة بن عبد شمس بن عبد مناف.
و أمّا هما فیشترکان معه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی الجدّ الأعلی أعنی کعب بن لوی، فانّ عبد مناف هو ابن قصیّ بن کلاب بن مرّة بن کعب، و أبا بکر بن أبی قحافة: عثمان ابن عمرو بن کعب بن سعد بن تیم بن مرّة بن کعب، و عمر بن الخطّاب: ابن نفیل ابن عبد العزی بن ریاح بن عبد اللّه بن قرط بن زراح بن عدیّ بن کعب، هذا.
و لا یخفی علیک أنّ تشریک الثلاثة مع النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی النسب إنّما هو بحسب الظاهر و من باب المماشاة و جریا بما هو المعروف عند الناس، و إلّا فقد علمت فی شرح الفصل الثانی من الخطبة الثّالثة الطعن فی نسب عمر، و فی شرح الکلام السادس و السبعین الطّعن فی نسب عثمان و سایر بنی امیّة فتذکّر.
ثمّ أثبت له القرب بالمصاهرة فقال (و قد نلت من صهره صلّی اللّه علیه و آله ما لم ینالا) لأنّه قد تزوّج رقیّة بنت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و بعد موتها عقد علی بنته الاخری أمّ کلثوم، و لذلک لقّب عند العامة بذی النورین، و أمّا عند أصحابنا فظلمه فی حقهما مشهور و الأخبار بذلک عن طریق أهل البیت مأثور.
قال المحدّث الجزائری: إنّ طوایف العامّة و الخاصّة رووا أنّ عثمان قد ضرب رقیة زوجته ضربا مبرحا أی مؤلما حتی أثرت السیاط فی بدنها علی غیر جنایة تستحقّها و لما أتت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله شاکیة تکلّم علیها، و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: لا یلیق بالمرأة أن تشکو
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 34
من زوجها و أمرها بالرّجوع إلی منزله، ثمّ کرّر علیه الضرب فأتت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ثمّ ردّها، ثمّ ضربها الضرب الذی کان السبب فی موتها فأمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علیّا أن یخرجها من منزل عثمان فأتی بها إلی بیت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و ماتت فیه.
ثمّ حذّره علیه السّلام من اللّه سبحانه و خوّفه من عقابه فقال (فاللّه اللّه فی) شأن (نفسک فانک و اللّه ما تبصّر من عمی و لا تعلّم من جهل) أی لا تحتاج إلی التبصرة و التعلیم (و) الحال (أنّ الطرق) أی طرق الشرع المبین (لواضحة و أنّ أعلام الدّین لقائمة) و الاتیان بالجملات مؤکّدة بانّ و اللّام و غیرهما لعدم جری المخاطب بمقتضی علمه.
الترجمة:
از جمله کلام بلاغت نظام و نصیحت انجام آن حضرتست در حینی که جمع شدند مردمان بسوی او و شکایت کردند از چیزی که ناخوش می گرفتند بر عثمان ابن عفّان و خواهش کردند از آن حضرت که از جانب ایشان سؤال و جواب نماید، و طلب کند از عثمان که رجوع بحق نماید و ایشان را خوشنود سازد، پس داخل شد آن بزرگوار بر عثمان پس فرمود:
بدرستی که مردمان در عقب منند و بدرستی که ایلچی أخذ نموده اند مرا در میان تو و میان خودشان، و بخدا سوگند نمی دانم چه گویم تو را، و نمی دانم چیزی را که تو ندانی آن را، و نمی توانم دلالت کنم تو را بر چیزی که نشناسی آن را، بدرستی که تو می دانی آنچه که ما می دانیم، سبقت نیافته ایم از تو بچیزی تا خبر بدهیم بتو از آن، و تنها نشده ایم بچیزی تا ابلاغ بکنیم بتو آن را، و بتحقیق که تو دیده چنانچه ما دیده ایم، و شنیده چنانچه ما شنیده ایم، و صحبت کرده با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چنانچه ما صحبت داشته ایم و نه بود پسر ابو قحافه و نه پسر خطاب سزاوار تر بعمل خیر از تو و حال آنکه تو أقرب هستی برسول خدا صلّی اللّه علیه و آله از حیثیّت رگهای خویشی از ایشان، پس بترس از خدای قهّار در نفس خود، پس بدرستی که تو قسم بخدا بصیرت داده نمی شوی از کوری، و تعلیم یافته نمی شوی از جهالت، و بدرستی که راههای شریعت هر آینه واضح و هویداست، و بدرستی که علامتهای دین هر آینه ثابت و برپاست.
