[hadith]إبتداع المخلوقین:

لَمْ یَخْلُقِ الْأَشْیَاءَ مِنْ أُصُولٍ أَزَلِیَّةٍ وَ لَا مِنْ أَوَائِلَ أَبَدیَّةٍ، بَلْ خَلَقَ مَا خَلَقَ فَأَقَامَ حَدَّهُ

،

وَ صَوَّرَ فَأَحْسَنَ صُورَتَهُ. لَیْسَ لِشَیْءٍ مِنْهُ امْتِنَاعٌ، وَ لَا لَهُ بطَاعَةِ شَیْءٍ انْتِفَاعٌ. عِلْمُهُ بالْأَمْوَاتِ الْمَاضِینَ کَعِلْمِهِ بالْأَحْیَاءِ الْبَاقِینَ، وَ عِلْمُهُ بمَا فِی السَّمَاوَاتِ الْعُلَی کَعِلْمِهِ بمَا فِی الْأَرَضِینَ السُّفْلَی.[/hadith]

پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، ج 6، ص: 322-319

علم نامحدود خدا:

این بخش از کلام امام(علیه السلام) ادامه و تکمیل بخش گذشته است که درباره قدرت و علم نامحدود خداوند سخن می گفت. می فرماید: «خداوند، اشیا را از موادی که ازلی باشند یا ابدی نیافرید، بلکه آن چه را آفرید (همه بی سابقه بود و) برای هر یک حدّی قرار داد و به آن چه صورت بخشید، تصویر زیبایی داد» (لَمْ یَخْلُقِ الاَْشْیَاءَ مِنْ أُصُول أَزَلِیَّة، وَ لاَ مِنْ أَوَائِلَ أَبَدیَّة، بَلْ خَلَقَ مَا خَلَقَ فَأَقَامَ حَدَّهُ، وَ صَوَّرَ مَا صَوَّرَ فَأَحْسَنَ صُورَتَهُ).

این سخن، اشاره به ابداع در خلقت است; یعنی آفرینش اشیا مسبوق به هیچ سابقه ای نبود. نه موادّی وجود داشت که خداوند، اشیا را از آن مواد ازلی آفریده باشد و نه صورت ها و اشکالی وجود داشت که از آن اقتباس کرده باشد; بلکه هم مواد، بی سابقه بود و هم صورت ها; بر خلاف آن چه بعضی از فلاسفه درباره ازلی بودن مادّه پنداشته اند; چرا که ازلی و ابدی تنها ذات پاک خداوند است و همان گونه که در برهان های توحید گفته ایم دو وجود ازلی و ابدی در عالم ممکن نیست و جالب این که این گونه سخنان را امام(علیه السلام) در عصری می فرماید که این چنین سخنانی در آن محیط وجود نداشت و درباره معرفة الله کسی با این منطق دقیق و متقن سخن نمی گفت.

سپس به قدرت بی پایان خداوند از دیدگاه دیگری اشاره کرده، می فرماید: «هیچ چیز در برابر قدرتش یارای مقاومت ندارد و از اطاعت کسی یا چیزی نفعی عاید او نمی شود» (لَیْسَ لِشَیْء مِنْهُ امْتِنَاعٌ، وَ لاَ لَهُ بطَاعَةِ شَیْء انْتِفَاعٌ).

بلکه همه چیز در برابر اراده تکوینی او تسلیم مطلق اند. هرگونه بخواهد ایجاد می کند و هر زمان بخواهد وجودش را بر می چیند; ولی با این حال چنان نیست که تسلیم بودن موجودات و اطاعت مطیعان و عبادت عبادت کاران چیزی بر عظمت او بیفزاید; چرا که وجودش نامتناهی و سرچشمه همه خیرات و برکات است.

این در ناحیه قدرتش و اما در جهت علم بی پایانش می فرماید: «علم او به مردگان پیشین همچون علمش به زندگان باقی است و دانشش به آن چه در آسمان های بالاست همچون دانش او به آن چه در طبقات پایین زمین است، می باشد» (عِلْمُهُ بالأَمْوَاتِ الْمَاضِینَ کَعِلْمِهِ بالاَْحْیَاءِ الْبَاقِینَ، وَ عِلْمُهُ بمَا فِی السَمَاوَاتِ الْعُلَی کَعِلْمِهِ بمَا فِی الاَْرَضِینَ السُّفْلَی).

آن چه را امام(علیه السلام) در این سخنان شیوا و پر معنا بیان فرموده، برگرفته از آیات قرآن است.

در یک جا می فرماید: «(وَمَا یَعْزُبُ عَنْ رَّبِّکَ مِنْ مِّثْقَالِ ذَرَّة فِی الاَْرْضِ وَلاَ فِی السَّمَاءِ وَلاَ أَصْغَرَ مِنْ ذَلِکَ وَلاَ أَکْبَرَ إِلاَّ فِی کِتَاب مُّبین); از پروردگار تو پنهان نمی ماند حتی به اندازه سنگینی ذره ای و نه کوچک تر و نه بزرگ تر از آن; نیست مگر این که (همه آن ها) در کتاب آشکار (و لوح محفوظ علم خداوند) ثبت است».(1)

و در جای دیگر می فرماید: «(وَمَا کَانَ اللهُ لِیُعْجِزَهُ مِنْ شَیْء فِی السَّماوَاتِ وَلاَ فِی الاَْرْضِ إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدیراً); نه چیزی در آسمان ها و نه چیزی در زمین از حوزه قدرت او بیرون نخواهد رفت. او دانا و تواناست».(2)

و در سوره حجر می فرماید: «(وَلَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدمِینَ مِنْکُمْ وَلَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ); ما هم پیشینیان شما را دانستیم و هم متأخران را».(3)

کوتاه سخن این که معرفت پروردگار، بدون شناخت علم و قدرت نامتناهی و هستی ازلی و ابدی و بی پایان او حاصل نمی شود.

نکته:

بازتاب ایمان به علم خدا در اعمال انسان ها:

موضوع مهم در این جا این است که چنین اعتقادی به علم و قدرت و ازلیّت و ابدیّت خداوند، تنها جنبه ذهنی و فکری ندارد; بلکه بازتاب وسیع و گسترده ای در اعمال ما به جای می گذارد; زیرا هنگامی که من یقین داشته باشم او همه جا با من است قبل از من بوده و بعد ازمن خواهد بود و برون و درون حتی جزئیات انگیزه ها و نیّاتِ ما برای او آشکار است، این عقیده مرا تربیت می کند و به مراقبت وسیع و گسترده از خویشتن وا می دارد و به نقادی از خود و اعمال خویش دعوت می کند; از سوی دیگر هرگونه یأس و نومیدی را در برابر هجوم مشکلات از من دور می سازد و به آینده امیدوار می کند و به این ترتیب، اعتقاد به خدا با اوصافی که ذکر شد تنها سرمایه روز جزای ما نیست; بلکه دنیای ما را می سازد و پاکی و تقوا و آرامش و امنیّت ما را در این جهان نیز تأمین می کند و اگر می بینیم بی تقوایی ها از یک سو و افسردگی ها از سوی دیگر در جهان امروز گسترش یافته است یکی از دلایل عمده آن، فاصله گرفتن از اعتقادات صحیح مذهبی است.

پی نوشت:

  1. یونس، آیه 61.

  2. فاطر، آیه 44.

  3. حجر، آیه 24.