[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) فی صفة النبی و أهل بیته و أتباع دینه، و فیها یعظ بالتقوی:
الرسول و أهله و أتباع دینه:
ابْتَعَثَهُ بالنُّورِ الْمُضِیءِ وَ الْبُرْهَانِ الْجَلِیِّ وَ الْمِنْهَاجِ الْبَادی وَ الْکِتَاب الْهَادی. أُسْرَتُهُ خَیْرُ أُسْرَةٍ وَ شَجَرَتُهُ خَیْرُ شَجَرَةٍ، أَغْصَانُهَا مُعْتَدلَةٌ وَ ثِمَارُهَا مُتَهَدِّلَةٌ، مَوْلِدُهُ بمَکَّةَ وَ هِجْرَتُهُ بطَیْبَةَ، عَلَا بهَا ذکْرُهُ وَ امْتَدَّ مِنْهَا صَوْتُهُ، أَرْسَلَهُ بحُجَّةٍ کَافِیَةٍ وَ مَوْعِظَةٍ شَافِیَةٍ وَ دَعْوَةٍ مُتَلَافِیَةٍ، أَظْهَرَ بهِ الشَّرَائِعَ الْمَجْهُولَةَ وَ قَمَعَ بهِ الْبدَعَ الْمَدْخُولَةَ وَ بَیَّنَ بهِ الْأَحْکَامَ الْمَفْصُولَةَ؛ فَ "مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دیناً" تَتَحَقَّقْ شقْوَتُهُ وَ تَنْفَصِمْ عُرْوَتُهُ وَ تَعْظُمْ کَبْوَتُهُ، وَ یَکُنْ مَآبُهُ إِلَی الْحُزْنِ الطَّوِیلِ وَ الْعَذَاب الْوَبیلِ. وَ أَتَوَکَّلُ عَلَی اللَّهِ تَوَکُّلَ الْإِنَابَةِ إِلَیْهِ، وَ أَسْتَرْشدُهُ السَّبیلَ الْمُؤَدِّیَةَ إِلَی جَنَّتِهِ الْقَاصِدَةَ إِلَی مَحَلِّ رَغْبَتِهِ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 405
و من خطبة له علیه السّلام و هی المأة و الستون من المختار فی باب الخطب:
بعثه بالنّور المضیء، و البرهان الجلیّ، و المنهاج البادی، و الکتاب الهادی، أسرته خیر أسرة، و شجرته خیر شجرة، أغصانها معتدلة و ثمارها متهدّلة، مولده بمکّة، و هجرته بطیبة، علا بها ذکره، و امتدّ بها صوته، أرسله بحجّة کافیة، و موعظة شافیة، و دعوة متلافیة، أظهر به الشّرایع المجهولة، و قمع به البدع المدخولة، و بیّن به الأحکام المفصولة، فمن یبتغ غیر الإسلام دینا تتحقّق شقوته، و تنفصم عروته، و تعظم کبوته، و یکن مآبه إلی الحزن الطّویل، و العذاب الوبیل، و أتوکّل علی اللّه توکّل الإنابة إلیه، و أسترشده السّبیل المؤدّیة إلی جنّته، القاصدة إلی محلّ رغبته.
اللغة:
(بعثه) و ابتعث أرسله فانبعث و (أسرة) الرّجل بالضمّ رهطه الأدنون
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 406
و (التّهدّل) الاسترخاء و التدلّی و (طیبة) بالفتح و التخفیف اسم مدینة الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کطابة و الطیبة و کان اسمها یثرب فسمّاها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بطیبة و (التلافی) الاستدراک و (قمعه) یقمعه قهره و ذلّله و ضربه بالمقمعة و زان مکنسة و هی العمود من الحدید أو کالمحجن یضرب به علی رأس الفیل و خشبة یضرب به الانسان علی رأسه و (کبا) الجواد کبوا عثر فوقع إلی الأرض و انکبّ علی وجهه و الاسم الکبوة.
الاعراب:
الباء فی قوله: بالنّور، للمصاحبة و الملابسة، و تعدیة القاصدة بالی لتضمینها معنی الافضاء، و فاعل رهّب و رغّب راجع إلی اللّه تعالی.
المعنی:
اعلم أنّ هذه الخطبة متضمّنة لذکر ممادح النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و مناقبه الجمیلة ثمّ الموعظة الحسنة و التنفیر عن الدّنیا بالتّنبیه علی معایبها و مساویها.
قال علیه السّلام (ابتعثه) و فی بعض النّسخ بعثه بدله و هما بمعنی کما مرّ (بالنّور المضیء) أراد به نور النّبوة، و تفسیر الشّارح المعتزلی له بالدّین او القرآن و هم لأنّ المراد بالمنهاج الآتی ذلک، و الکتاب أیضا یجیء ذکره و التّأسیس أولی من التّأکید (و البرهان الجلیّ) أی بالمعجزات الباهرات و الأدلّة الواضحة علی حقیّته (و المنهاج المبادی) أی الطّریق الظّاهر یعنی الشّریعة و الدّین (و الکتاب الهادی) إلی سبیل الجنّة و طریق النّجاة قال تعالی: «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ» .
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 407
(اسرته خیر اسرة و شجرته خیر شجرة) أی رهطه خیر رهط و أصله خیر أصل، و قد مضی شرح هاتین القرینتین فی شرح الخطبة الثّالثة و التّسعین مستوفا و لا حاجة هنا إلی الاعادة.
مجاز- استعاره (أغصانها معتدلة) المراد بها الأغصان المعهودة أعنی أهل بیت العصمة و الطّهارة فانّ الجمع المضاف إنّما یفید العموم حیث لا عهد، و القرینة علی ارادة الخصوص هنا قائمة و هی قوله معتدلة فانّ الظّاهر أنّ المراد به اعتدالها فی الکمالات النّفسانیّة و کونها مصونة من التفریط و الافراط کما قال تعالی: «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً».
روی برید العجلی فی هذه الآیة عن أبی جعفر علیه السّلام أنّه قال: نحن الامّة الوسط.
و فی روایة حمران عنه علیه السّلام إنّما انزل اللّه: «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً» یعنی عدلا «لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاس وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً».
قال: و لا یکون شهداء علی النّاس إلّا الأئمة و الرّسل، فقد علم بما ذکرناه أنّ ما قاله الشّارح البحرانی من أنّ لفظ الاغصان مستعار لأشخاص بیته صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کعلیّ علیه السّلام و أولاده و زوجته و أعمامه و اخوته، و اعتدال هذه الأغصان فی الفضل و الشرف سخیف، إذ اعتدال الأوّلین مسلّم، و أمّا الأعمام و الاخوة فقیاسهم علیهم فاسد، و التّقارب بینهم ممنوع.
کنایه (و ثمارها متهدّلة) أی ثمار هذه الشّجرة الظّاهرة من أغصانها متدلّیة و هو کنایة عن سهولة الانتفاع بها، و أراد بالثّمار العلوم الحقّة المأخوذة عنهم علیهم السّلام.
(مولده بمکّة) شرّفها اللّه یوم الجمعة عند طلوع الشّمس السّابع عشر من ربیع الأوّل عام الفیل قاله أبو علیّ الطّبرسی و قد تقدّم تفصیل تاریخ میلاده صلّی اللّه علیه و آله و سلّم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 408
و طالع ولادته صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی شرح الفصل السّادس عشر من الخطبة الاولی.
(و هجرته بطیبة) هاجر إلیها و هو ابن ثلاث و خمسین کما یدلّ علیه ما رواه فی کشف الغمّة عن أبی جعفر الباقر علیه السّلام قال: قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو ابن ثلاث و ستّین سنة فی سنة عشر من الهجرة، فکان مقامه بمکّة أربعین سنة، ثمّ نزل علیه الوحی فی تمام الأربعین، و کان بمکّة ثلاث عشر سنة، ثمّ هاجر إلی المدینة و هو ابن ثلاث و خمسین سنة، فأقام بالمدینة عشر سنین و قبض صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (علابها) أی فی طیبة (ذکره) لأنّه قهر الأعداء و انتصر من الکفّار بعد الهجرة إلیها بنصرة أهلها، و لذلک سمّی أهلها بالأنصار (و امتدّ بها صوته) أی انتشرت دعوته فیها و بلغ صیت الاسلام إلی الأصقاع و الأکناف بعد ما هاجر إلیها.
(أرسله بحجّة کافیة) یعنی الآیات القرآنیة الکافیة فی إثبات نبوّته مضافة إلی سایر معجزاته صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (و موعظة شافیة) لأسقام القلوب و أمراض النّفوس، و المراد بها ما اشتمل علیه الکتاب الکریم و السنّة الکریمة من الوعد و الوعید و ضرب الأمثال و التّذکیر بالقرون الخالیة و الامم الماضیة الموقظة للخلق من نوم الغفلة و المنقذة لهم من ضلال الجهالة (و دعوة متلافیة) متدارکة بها ما فسد من نظام أمر الدّین فی أیّام الجاهلیّة.
(أظهر به الشّرایع المجهولة) الظاهر أنّ المراد بها قوانین الشّریعة النّبویّة الّتی کانت مجهولة بین النّاس ثمّ ظهرت و عرفت بعد وجوده صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و تشریعه ایّاها، و یجوز أن یراد بها شرایع الماضین من السّنن الّتی لم تکن منسوخة و إنّما کانت مجهولة بین النّاس لبعد العهد و طول الزّمان و اتّباع الهوی فأظهرها النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أمر بأخذها و لزومها.
(و قمع به البدع المدخولة) أراد بها ما کان أهل الفترة و أیّام الجاهلیّة أبدعوها فی الدّین و أدخلوها علی الشّرع المبین من عبادة الأصنام و نحرهم لها و حجّهم لأجلها و زعمهم أنّها تقرّبهم إلی اللّه زلفی، و من النّسیء و الطواف بالبیت عریانا و غیرها من البدع الّتی لا تحصی فأذلّ اللّه سبحانه ببعث النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله تلک البدع و أذلّ المبدعین و قطع دابر الکافرین.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 409
(و بیّن به الأحکام المفصولة) أی أحکامه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم المفصولة الآن ببیانه، لا أنّها کانت مفصولة قبل (فمن یبتغ) و یطلب (غیر الاسلام دینا) بعد ما بلغه النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أعلمه و شرعه و أفصح عن معالمه و أقام الأدّلة القاطعة و البراهین السّاطعة علی صحّته و حقیّته (تتحقّق شقوته) فی الآخرة (و تنفصم عروته) أی ینقطع ما یتمسّک به من حبل النّجاة (و تعظم کبوته) و عثرته فیطیح فی نار الجحیم و السّخط العظیم (و یکن) مرجعه و (مآبه إلی الحزن الطویل و العذاب الوبیل) المتضمّن للهلاک و الوبال فی دار البوار، و هذا مراد من فسّره بالشّدید.
(و أتوکّل علی اللّه توکّل الانابة إلیه) أی توکّل الملتفت عن غیره و الرّاجع بکلیّته إلیه للعلم بأنّ غیره لا یضرّ و لا ینفع و لا یعطی و لا یمنع.
قال أبو عبد اللّه علیه السّلام فی روایة الکافی: أوحی اللّه عزّ و جلّ إلی داود ما اعتصم بی عبد من عبادی دون أحد من خلقی عرفت ذلک من نیّته ثمّ تکیده السّماوات و الأرض و من فیهنّ إلّا جعلت له المخرج من بینهنّ، و ما اعتصم عبد من عبادی بأحد من خلقی عرفت ذلک من نیّته إلّا قطعت أسباب السّماوات من یده و أسخت الأرض من تحته و لم ابال بأیّ واد یهلک.
(و أسترشده السّبیل المؤدّیة إلی جنّته القاصدة إلی محلّ رغبته) أی الطّریق الّتی من سلکها أدّته إلی جنّته، و من قصدها أفضته إلی محلّ رغبته.
الترجمة:
از جمله خطب شریفه آن حبل اللّه المتین و سیّد وصیین است مشتمل است بر مناقب حضرت رسالت و متضمن است موعظه و نصیحت را می فرماید:
مبعوث فرمود خداوند تعالی پیغمبر آخر الزّمان صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را با نور روشن کننده که عبارتست از نور نبوّت، و با دلیل آشکارا که عبارتست از معجزات رسالت، و با راه واضح که جادّه شریعت است، و با کتاب مشتمل بهدایت که قرآن کریم است، رهط و قبیله آن حضرت بهترین قبایلست، و درخت آن بزرگوار بهترین درختهاست، شاخهای آن درخت معتدلند و متقارب، و میوه های آن فروریخته شده است و آویزان، مکان ولادت آن حضرت مکّه معظّمه است، و هجرت او بمدینه طیبه در مدینه بلند شد ذکر آن، و کشیده شد در آن صدای آن، در رسید بآفاق و أکناف فرستاد خداوند عزّ و جلّ او را با حجّت کفایت کننده، و با موعظه شفا دهنده، و با دعوت تدارک کننده، ظاهر فرمود خدا باظهار و بیان آن حضرت شریعتهای مجهوله را، و منکوب و مخذول نمود بوجود او بدعتهای مدخوله را، و روشن گردانید بزبان گوهر فشان او حکمهای فصل شده را، پس هر که طلب نماید غیر از اسلام دینی را متحقّق می شود شقاوت او، و گسیخته می شود متمسک او، و بزرگ گردد لغزش او، و باشد بازگشت او بسوی اندوه دراز، و عذاب شدید، و توکلّ می کنم بخداوند توکّل رجوع کردن بسوی او، و طلب ارشاد می کنم از او براهی که رساننده باشد ببهشت عنبر سرشت او، و قصد کننده باشد به محلّ رغبت او.
