[hadith]خلقة الخفاش:
وَ مِنْ لَطَائِفِ صَنْعَتِهِ وَ عَجَائِب خِلْقَتِهِ مَا أَرَانَا مِنْ غَوَامِضِ الْحِکْمَةِ فِی هَذهِ الْخَفَافِیش الَّتِی یَقْبضُهَا الضِّیَاءُ الْبَاسطُ لِکُلِّ شَیْءٍ وَ یَبْسُطُهَا الظَّلَامُ الْقَابضُ لِکُلِّ حَیٍّ، وَ کَیْفَ عَشیَتْ أَعْیُنُهَا عَنْ أَنْ تَسْتَمِدَّ مِنَ الشَّمْس الْمُضِیئَةِ نُوراً تَهْتَدی بهِ فِی مَذَاهِبهَا، وَ تَتَّصِلُ بعَلَانِیَةِ بُرْهَانِ الشَّمْس إِلَی مَعَارِفِهَا وَ رَدَعَهَا بتَلَأْلُؤِ ضِیَائِهَا عَنِ الْمُضِیِّ فِی سُبُحَاتِ إِشْرَاقِهَا وَ أَکَنَّهَا فِی مَکَامِنِهَا عَنِ الذَّهَاب فِی بُلَجِ ائْتِلَاقِهَا، فَهِیَ مُسْدَلَةُ الْجُفُونِ بالنَّهَارِ عَلَی حِدَاقِهَا وَ جَاعِلَةُ اللَّیْلِ سرَاجاً تَسْتَدلُّ بهِ فِی الْتِمَاس أَرْزَاقِهَا، فَلَا یَرُدُّ أَبْصَارَهَا إِسْدَافُ ظُلْمَتِهِ وَ لَا تَمْتَنِعُ مِنَ الْمُضِیِّ فِیهِ لِغَسَقِ دُجُنَّتِهِ، فَإِذَا أَلْقَتِ الشَّمْسُ قِنَاعَهَا وَ بَدَتْ أَوْضَاحُ نَهَارِهَا وَ دَخَلَ مِنْ إِشْرَاقِ نُورِهَا عَلَی الضِّبَاب فِی وِجَارِهَا أَطْبَقَتِ الْأَجْفَانَ عَلَی مَآقِیهَا وَ تَبَلَّغَتْ بمَا اکْتَسَبَتْهُ مِنَ الْمَعَاش فِی ظُلَمِ لَیَالِیهَا. فَسُبْحَانَ مَنْ جَعَلَ اللَّیْلَ لَهَا نَهَاراً وَ مَعَاشاً وَ النَّهَارَ سَکَناً وَ قَرَاراً.
وَ جَعَلَ لَهَا أَجْنِحَةً مِنْ لَحْمِهَا تَعْرُجُ بهَا عِنْدَ الْحَاجَةِ إِلَی الطَّیَرَانِ، کَأَنَّهَا شَظَایَا الْآذَانِ غَیْرَ ذَوَاتِ رِیشٍ وَ لَا قَصَبٍ، إِلَّا أَنَّکَ تَرَی مَوَاضِعَ الْعُرُوقِ بَیِّنَةً أَعْلَاماً، لَهَا جَنَاحَانِ لَمَّا یَرِقَّا فَیَنْشَقَّا وَ لَمْ یَغْلُظَا فَیَثْقُلَا. تَطِیرُ وَ وَلَدُهَا لَاصِقٌ بهَا لَاجِئٌ إِلَیْهَا، یَقَعُ إِذَا وَقَعَتْ وَ یَرْتَفِعُ إِذَا ارْتَفَعَتْ، لَا یُفَارِقُهَا حَتَّی تَشْتَدَّ أَرْکَانُهُ وَ یَحْمِلَهُ لِلنُّهُوضِ جَنَاحُهُ وَ یَعْرِفَ مَذَاهِبَ عَیْشهِ وَ مَصَالِحَ نَفْسهِ. فَسُبْحَانَ الْبَارِئِ لِکُلِّ شَیْءٍ عَلَی غَیْرِ مِثَالٍ خَلَا مِنْ غَیْرِه.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 257
و من لطایف صنعته و عجائب خلقته ما أرانا من غوامض الحکمة فی هذه الخفافیش الّتی یقبضها الضّیآء الباسط لکلّ شیء، و یبسطها الظّلام القابض لکلّ حیّ، و کیف عشیت أعینها عن أن تستمدّ من الشّمس المضیئة نورا تهتدی به فی مذاهبها، و تتّصل بعلانیة برهان الشّمس إلی معارفها، و ردعها بتلالؤ ضیائها عن المضیّ فی سبحات إشراقها، و أکنّها فی مکامنها عن الذّهاب فی بلج ایتلاقها، فهی مسدلة الجفون بالنّهار علی حداقها، و جاعلة اللّیل سراجا تستدلّ به فی التماس أرزاقها، فلا یردّ أبصارها إسداف ظلمته، و لا تمتنع من المضیّ فیه لغسق دجنّته، فإذا ألقت الشّمس قناعها، و بدت أوضاح نهارها، و دخل من إشراق نورها علی الضّباب فی وجارها، أطبقت الأجفان علی مآقیها، و تبلّغت بما اکتسبته من المعاش فی ظلم لیالیها، فسبحان من جعل اللّیل لها نهارا و معاشا، و النّهار سکنا و قرارا، و جعل لها أجنحة من لحمها تعرج بها عند الحاجة إلی الطّیران کأنّها شظایا الآذان، غیر ذوات ریش و لا قصب إلّا أنّک تری مواضع العروق بیّنة أعلاما، و لها جناحان لمّا یرّقا فینشقّا، و لم یغلظا فیثقلا، تطیر و ولدها لاصق بها، لاجیء إلیها، یقع إذا وقعت، و یرتفع إذا ارتفعت، لا یفارقها حتّی تشتدّ أرکانه، و تحمله للنّهوض جناحه، و یعرف مذاهب عیشه، و مصالح نفسه، فسبحان الباری لکلّ شیء علی غیر مثال خلا من غیره. (31596- 31309)
اللغة:
و (اللّطایف) جمع لطیفة و هی ما صغر و دقّ و (الغامض) خلاف الواضح و کلّ شیء خفی مأخذه و (العشا) بالفتح و القصر سوء البصر بالنّهار أو باللّیل و النّهار أو العمی و (الاتّصال) إلی الشیء الوصول إلیه، و فی بعض النّسخ متّصل بدل تتّصل و (السّبحات) بضمّتین جمع سبحة و هی النّور و قیل: سبحات الوجه محاسنه لأنّک إذا رأیت الوجه الحسن قلت: سبحان اللَّه.
و (البلج) مصدر بلج کتعب تعبا أی ظهر و وضح، و صبح أبلج بیّن البلج أی مشرق و مضیء، و قیل: البلج جمع بلجة بالضمّ و هی أوّل ضوء الصّبح و (الایتلاق) اللّمعان یقال: ائتلق و تألّق إذا التمع و (سدل) الثّوب أسد له أرخاه و أرسله و (الجفن) بالفتح غطاء العین من أعلاها و أسفلها، و الجمع جفان و جفون و أجفن و (الحدقة) محرّکة سواد العین و یجمع علی حداق کما فی بعض النّسخ و علی أحداق کما فی البعض الآخر و (أسدف) اللّیل اسدافا أی أظلمت، و فی بعض النسخ أسداف بفتح الهمزة جمع سدف کأسباب و سبب و هو الظّلمة و (الدّجنة) بضمّ الدّال و تشدید النّون و الدّجن و زان عتلّ الظّلمة و (الضّباب) بالکسر جمع الضبّ الدّابّة المعروفة و (و جارها) بالکسر جحرها الّذی تأوی إلیه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 258
و (ماقیها) بفتح المیم و سکون الهمزة و کسر القاف و سکون الیاء کما فی أکثر النّسخ لغة فی المؤق بضمّ المیم و سکون الهمزة أی طرف عینها ممّا یلی الأنف و هو مجری الدّمع من العین و قیل: مؤخّرهما و عن الأزهری أجمع أهل اللّغة علی أنّ المؤق و الماق بالضمّ و الفتح طرف العین الّذی یلی الأنف، و أنّ الّذی یلی الصّدغ یقال له: اللّحاظ و الماقی لغة فیه، و قال ابن القطاع ما فی العین فعلی و قد غلط فیه جماعة من العلماء فقالوا: هو مفعل و لیس کذلک بل الیاء فی آخره للالحاق، و قال الجوهری و لیس هو مفعل لأنّ المیم أصلیّة و إنّما زیدت فی آخره الیاء للالحاق و لمّا کان فعلی بکسر اللام نادرا لا أخت لها الحق بمفعل، و لهذا جمع علی ماقی علی التّوهّم و فی بعض النّسخ ماقیها علی صیغة الجمع.
و (المعاش) ما یعاش به و ما یعاش فیه و بمعنی العیش و هو الحیاة، و فی بعض النّسخ لیلها بدل لیالیها و (الشّظایا) جمع الشّظیة و هی القطعة من الشیء و (الأعلام) جمع علم بالتحریک و هو طراز الثوب و رسم الشّیء.
الاعراب:
و قوله: و من لطایف صنعته تقدیمه علی المسند إلیه أعنی قوله: ما أرانا، للتّشویق إلی ذکر المسند إلیه و هو من فنون البلاغة کما فی قوله:
ثلاثة تشرق الدّنیا ببهجتها شمس الضّحی و أبو إسحاق و القمر
و تتّصل فی بعض النّسخ بالنصب عطفا علی تستمدّ و فی بعضها بالرّفع عطفا علی تهتدی، و فی بعضها و تصل بدله، و ردعها عطف علی جملة أرانا، و من فی قوله من اشراق نورها زایدة فی الفاعل کما زیدت فی المفعول فی قوله: «ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ» و قوله: غیر ذوات ریش، بالنّصب صفة لأجنحة، و قوله:
أعلاما بدل من بیّنة أو عطف بیان، و کلمة لها غیر موجودة فی بعض النّسخ فیکون قوله: جناحان، خبر مبتدأ محذوف أی جناحاه جناحان، و لمّا فی قوله: لمّا یرقا بمعنی لم الجازمة.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 259
المعنی:
و لمّا فرغ من التّحمید و التّمجید شرع فی المقصود فقال علیه السّلام (و من لطایف صنعته و عجایب خلقته) أی من جملة صنایعه الّتی هی ألطف و أدقّ و أحقّ أن یتعجّب منها (ما أرانا من غوامض الحکمة فی هذه الخفافیش) حیث خالف بینها و بین جمیع الحیوانات.
و أشار إلی جهة المخالفة بقوله مقابلة- رد العجز الی الصدر- استخدام (الّتی یقبضها الضّیاء الباسط لکلّ شیء، و یبسطها الظّلام القابض لکلّ حیّ) لا یخفی ما فی هاتین القرینتین من بدیع النظم و حسن التّطبیق، و التّقابل بین القبض و البسط فی القرینة الاولی و البسط و القبض فی الثانیّة ثمّ المقابلة بین مجموع القرینتین بالاعتبار الذی ذکرنا مضافا إلی تقابل الضیاء للظّلام، ثمّ ردّ العجز إلی الصّدر، فقد تضمّن هذه الجملة علی و جازتها وجوها من محاسن البدیع مع عظم خطر معناها.
و الضمیر فی یقبضها و یبسطها إمّا عاید إلی الخفافیش بتقدیر مضاف، أو علی سبیل الاستخدام، و المراد انقباض أعینها فی الضّوء، و ذلک لافراط التحلّل فی الرّوح النّوری لحرّ النّهار، ثمّ یستدرک ذلک برد اللّیل فیعود الابصار، و قیل: الأظهر إنّه لیس لمجرّد الحرّ و إلّا لزم أن لا یعرضها الانقباض فی الشّتاء إلّا إذا ظهرت الحرارة فی الهواء، و فی الصیّف أیضا فی أوائل النّهار، بل ذلک لضعف فی قوّتها الباصرة و نوع من التّضاد و التّنافر بینها و بین النّور کالعجز العارض لسایر القوی المبصرة عن النظر إلی جرم الشّمس، و أمّا أنّ علة التنافر ما ذا ففیه خفاء و هو منشاء لتعجّب الّذی یشیر إلیه الکلام.
و إمّا عائد إلیها نفسها فیکون المراد بانقباضها ما هو منشأ اختفائها نهارا و إن کان ذلک ناشیا من جهة الابصار.
(و کیف عشیت أعینها) أی عجزت و عمیت (عن أن تستمدّ) و تستعین (من الشّمس المضیئة نورا تهتدی به فی مذاهبها) أی طرق معاشها و مسالکها فی سیرها و انتفاعها (و) عن أن (تتّصل بعلانیة برهان الشّمس) أی دلیلها الواضح
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 262
(إلی معارفها) یعنی ما تعرفه من طرق انتفاعها و وجوه تصرّفاتها (و ردعها) أی ردّها و منعها (بتلاءلؤ ضیائها عن المضیّ فی سبحات إشراقها) أی جلاله و بهائه (و أکنّها) أی سترها و أخفاها (فی مکامنها) و محال خفائها عن الذّهاب (فی بلج ائتلاقها) و وضوح لمعانها.
(فهی مسدلة الجفون بالنّهار علی حداقتها) لانقباضها و تأثّر حاسّتها، و قال البحرانی: لأنّ تحلّل الرّوح الحامل للقوّة الباصرة سبب للنّوم أیضا فیکون ذلک الاسدال ضربا من النّوم مجاز عقلی (و جاعلة اللّیل سراجا تستدلّ به فی التماس أرزاقها) أی فی طلب الرّزق لها، و اسناد الجاعلة إلیها من المجاز العقلیّ مبالغة (فلا یردّ ابصارها إسداف ظلمته) الاضافة للمبالغة و الضّمیر عاید إلی اللّیل (و لا تمتنع من المضیّ) و الذّهاب (فیه لغسق دجنّته) الاضافة فیه أیضا للمبالغة استعارة بالکنایة- استعاره تخییلیة- استعاره مرشحة (فاذا ألقت الشّمس قناعها) استعارة بالکنایة تشبیها للشّمس بالمرأة ذات القناع، و اثبات القناع تخییل و ذکر الالقاء ترشیح، و المراد طلوع الشّمس و بروزها من حجاب الأرض و الآفاق (و بدت أوضاح نهارها) أی ظهر بیاضه (و دخل من إشراق نورها علی الضّباب فی وجارها) و إنّما خصّها بالذّکر إذ من عادتها الخروج من و جارها عند طلوع الشّمس لمواجهة النّور علی عکس الخفافیش (أطبقت الأجفان) جواب إذا (علی مآقیها و تبلّغت) أی اکتفت و قنعت (بما اکتسبته من المعاش فی ظلم لیالیها) فتعیش به و تقنع علیه (فسبحان من جعل اللّیل لها نهارا و معاشا) تعیش فیها (و النّهار سکنا و قرارا) لتسکن و تقرّ فیه ثمّ أشار علیه السّلام إلی جهة ثانیة لاختلافها لسایر الحیوانات بقوله تشبیه (و جعل لها أجنحة من لحمها تعرج بها عند الحاجة إلی الطیران کأنّها شظایا الآذان) لا یخفی ما فی هذا التّشبیه من اللّطف و الغرابة (غیر ذوات ریش و لا قصب) کما لأجنحة سایر الطیّور (إلّا أنّک تری مواضع العروق بیّنة أعلاما) أی واضحة ظاهرة مثل طراز الثّوب (و لها جناحان لمّا یرقّا فینشقّا و لم یغلظا فیثقلا) یعنی أنّ جناحیه لم یجعلا دقیقین بالغین فی الرّقة و لا غلیظین بالغین فی الغلظ حذرا من الانشقاق و الثّقل المانع من الطیران.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 263
ثمّ أشار علیه السّلام إلی جهة ثالثة للاختلاف بقوله: (تطیر و ولدها لاصق بها لا جیء إلیها) أی لائذ و معتصم بها (یقع إذا وقعت و یرتفع إذا ارتفعت لا یفارقها) فی حالتی الوقوع و الطیران (حتّی تشتدّ أرکانه) و جوانبه الّتی یستند إلیها و یقوم بها (و یحمله للنهوض جناحه) و یمکنه الطیران و التصرّف بنفسه (و یعرف مذاهب عیشه و مصالح نفسه) حسن ابتدا- حسن ختام و لما افتتح کلامه بالتحمید ختمه بالتسبیح لیکمل حسن الافتتاح بحسن الاختتام و یتمّ براعة الفاتحة ببراعة الخاتمة فقال (فسبحان الباریء) الخالق (لکلّ شیء علی غیر مثال خلا) أی مضی و سبق (من غیره) یعنی أنه لم یخلق الأشیاء علی حدّ و خالق سبقه بل ابتدعها علی وفق الحکمة و مقتضی المصلحة.
ظریفة فی نوادر الخفاش:
قال تعالی: «إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتِی عَلَیْکَ وَ عَلی والِدَتِکَ» قال فی التفسیر: إنّه وضع من الطّین کهیئة الخفّاش و نفخ فیه فصار طائرا.
قال الشّارح فی الأحادیث العامیّة قیل للخفّاش: لما ذا الاجناح لک؟ قال: لأنّی تصویر مخلوق، قیل: فلما ذا لا تخرج نهارا؟ قال: حیاء من الطّیور، یعنون أنّ المسیح صوّره.
و فی البحار فی تفسیر قوله: «وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ» قال: المشهور بین الخاصّة و العامّة من المفسّرین أنّ الطّیر کان هو الخفّاش قال أبو اللّیث فی تفسیره: إنّ النّاس سألوا عیسی علیه السّلام علی وجه التعنّت فقالوا له: اخلق لنا خفّاشا و اجعل فیه روحا إن کنت من الصادقین، فأخذ طینا و جعل خفاشا و نفخ فیه فاذا هو یطیر بین السماء و الأرض، و کان تسویة الطین و النفخ من عیسی علیه السّلام، و الخلق من اللَّه تعالی و یقال: إنّما طلبوا منه خلق خفّاش لأنّه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 264
أعجب من سایر الخلق، و من عجائبه أنه دم و لحم، یطیر بغیر ریش، و یلد کما یلد الحیوان و لا یبیض کما یبیض سایر الطیور، و یکون له الضرع و یخرج اللّبن، و لا یبصر فی ضوء النهار و لا فی ظلمة اللّیل، و انما یری فی ساعتین بعد غروب الشمس ساعة و بعد طلوع الفجر ساعة قبل أن یسفر جدّا، و یضحک کما یضحک الانسان و تحیض کما تحیض المرأة، فلمّا رأوا ذلک منه ضحکوا و قالوا: هذا سحر مبین فذهبوا إلی جالینوس فأخبروه بذلک فقال: آمنوا به و قال الدّمیری فی حیوة الحیوان: و الحقّ أنه صنفان و قال قوم: الخفّاش الصغیر، و الوطواط الکبیر، و هو لا یبصر فی ضوء القمر و لا فی ضوء النهار، و لما کان لا یبصر نهارا التمس الوقت الذی لا یکون فیه ظلمة و لا ضوء و هو قریب غروب الشمس لأنّه وقت هیجان البعوض، فانّ البعوض، یخرج ذلک الوقت یطلب قوته و هو دماء الحیوان و الخفاش یطلب الطعام فیقع طالب رزق علی طالب رزق، و الخفّاش لیس هو من الطیر فی شیء لأنّه ذو اذنین و أسنان و خصیتین، و یحیض، و یطهر، و یضحک کما یضحک الانسان، و یبول کما تبول ذوات الأربع، و یرضع ولده و لا ریش له.
قال بعض المفسّرین: لمّا کان الخفّاش هو الذی خلقه عیسی بن مریم باذن اللَّه کان مباینا لصنعه اللَّه و لهذا جمیع الطّیر تقهره و تبغضه فما کان منها یأکل اللّحم أکله و ما لا یاکل اللّحم قتله، فلذلک لا یطیر إلّا لیلا.
و قیل: لم یخلق عیسی غیره، لأنّه أکمل الطّیر خلقا و هو أبلغ فی القدرة، لأنّ له ثدیا و أسنانا و اذنا و قیل: إنّما طلبوا الخفّاش لأنّه من أعجب الطیر، إذ هو لحم و دم، یطیر بغیر ریش، و هو شدید الطیران، سریع التّقلّب، یقتات بالبعوض و الذّباب و بعض الفواکه، و هو مع ذلک موصوف بطول العمر فیقال: إنّه أطول عمرا من النّسر و من حمار الوحش، و تلد انثاه ما بین ثلاثة أفراخ و سبعة، و کثیرا ما یفسد و هو طایر فی الهواء، و لیس فی الحیوان ما یحمل ولده غیره و القرد و الانسان، و یحمله
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 265
تحت جناحه، و ربّما قبض علیه بفیه و هو من حنوه و اشفاقه علیه، و ربّما أرضعت الانثی ولدها و هی طائرة، و فی طبعه أنّه متی أصابه ورق الدّلب حذر و لم یطر، و یوصف بالحمق، و من ذلک أنّه إذا قیل له: اطرق کری، لصق بالأرض.
الترجمة:
و از لطیفه های صنعت او و عجیبه های خلقت اوست آنچه نمود بما از پوشیدگی های حکمت خود در این شب پره ها که قبض میکند چشمهای آنها را روشنی که گستراننده هر چیز است، و بسط می کند چشمان ایشان را تاریکی که فراگیرنده هر زنده است، و چگونه ضعیف شد چشمهای آنها از آنکه مدد خواهند از آفتاب روشن نوری را که هدایت بیابد بسبب آن نور در مواضع رفتار خود، و برسد بواسطه دلیل آشکار آفتاب بسوی راههای معرفت خود، و منع فرمود حق سبحانه و تعالی آن خفّاشها را بسبب درخشیدن روشنائی خورشید تابان از رفتن ایشان در رونق روشنی آن، و پنهان نمود آنها را در مکانهای مخفی آنها از راه رفتن در درخشیدن آشکار آفتاب.
پس آن شب پره ها فرو گذاشته شده پلکهای چشمهای ایشان در روز بر حدقهای ایشان، و گرداننده اند شب را چراغ که راه می جویند بآن در طلب کردن روزیهای خود، پس باز نمی دارد دیدهای ایشان را تاریکی ظلمت شب، و باز نمی ایستند از گذشتن در شب بجهة تاریکی ظلمت آن، پس زمانی که انداخت آفتاب عالمتاب نقاب خود را، و ظاهر شد روشنائیهای روز آن و داخل شد تافتن نور آن بر سوسمارها در خانهای ایشان، برهم نهند خفّاشها پلکهای چشم خود را بر گوشهای چشم خود، و اکتفا می نمایند به آن چیزی که کسب کرده اند آن را از معاش در ظلمتهای شبهای خودشان.
پس پاکا پروردگاری که گردانیده است شب را از برای ایشان روز و سبب معاش، و روز را بجهة ایشان هنگام آسایش و قرارگاه، و گردانیده است از برای ایشان بالها از گوشت آنها که عروج می کنند بآن بالها در وقت حاجت بپریدن گویا که آن بالها پارچه های گوشهای مردمانست، نه صاحب پرند و نه عروق لیکن تو می بینی جایهای رگهای ایشان را ظاهر و نمایان و خط خط، و مر ایشان راست دو بال که آن قدر رقیق و لطیف نیستند تا شکافته شود، و آن قدر غلیظ و کثیف نیستند تا سنگین باشد، طیران می کنند در حالتی که بچه ایشان چسبنده است بایشان پناه آورنده است بسوی ایشان، می افتد آن وقتی که مادرشان می افتد، و بلند می شود زمانی که مادرشان بلند میباشد، جدا نمی شود بچه ها از آنها تا آنکه اعضای آنها محکم شود، و تا آنکه بردارد آنها را بجهت برخواستن بال آنها، و تا بشناسند راههای معاش و زندگانی خود را.
پس منزّه است پروردگار آفریننده هر چیز بدون نمونه که گذشته باشد صدور آن از غیر او، از جهة این که اوست مخترع أشیا که ایجاد آن بر سبیل ابداعست و اختراع.
