[hadith]و من کلام له (علیه السلام) فی حَثّ أصحابه علی القتال:
فَقَدِّمُوا الدَّارِعَ وَ أَخِّرُوا الْحَاسرَ، وَ عَضُّوا عَلَی الْأَضْرَاس فَإِنَّهُ أَنْبَی لِلسُّیُوفِ عَنِ الْهَامِ، وَ الْتَوُوا فِی أَطْرَافِ الرِّمَاحِ فَإِنَّهُ أَمْوَرُ لِلْأَسنَّةِ، وَ غُضُّوا الْأَبْصَارَ فَإِنَّهُ أَرْبَطُ لِلْجَأْش وَ أَسْکَنُ لِلْقُلُوب، وَ أَمِیتُوا الْأَصْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ، وَ رَایَتَکُمْ فَلَا تُمِیلُوهَا وَ لَا تُخِلُّوهَا وَ لَا تَجْعَلُوهَا إِلَّا بأَیْدی شُجْعَانِکُمْ وَ الْمَانِعِینَ الذِّمَارَ مِنْکُمْ، فَإِنَّ الصَّابرِینَ عَلَی نُزُولِ الْحَقَائِقِ هُمُ الَّذینَ یَحُفُّونَ برَایَاتِهِمْ وَ یَکْتَنِفُونَهَا حِفَافَیْهَا وَ وَرَاءَهَا وَ أَمَامَهَا، لَا یَتَأَخَّرُونَ عَنْهَا فَیُسْلِمُوهَا وَ لَا یَتَقَدَّمُونَ عَلَیْهَا فَیُفْرِدُوهَا؛ أَجْزَأَ امْرُؤٌ قِرْنَهُ وَ آسَی أَخَاهُ بنَفْسهِ، وَ لَمْ یَکِلْ قِرْنَهُ إِلَی أَخِیهِ فَیَجْتَمِعَ عَلَیْهِ قِرْنُهُ وَ قِرْنُ أَخِیهِ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 157
و من کلام له علیه السّلام فی حثّ اصحابه علی القتال و هو المأة و الرابع و العشرون من المختار فی باب الخطب (قاله للاصحاب فی صفین و قد رواه غیر واحد باختلاف تعرفه انشاء الله):
فقدّموا الدّارع، و أخّروا الحاسر، و عضّوا علی الأضراس فإنّه أنبا للسّیوف عن الهام، و التووا فی أطراف الرّماح فإنّه أمور للأسنّة، و غضّوا الأبصار فإنّه أربط للجاش و أسکن للقلوب، و أمیتوا الأصوات فإنّه أطرد للفشل، و رایتکم فلا تمیلوها و لا تخلوّها و لا تجعلوها إلّا بأیدی شجعانکم و المانعین الذّمار منکم، فإنّ الصّابرین علی نزول الحقائق هم الّذین یحفّون برایاتهم و یکتنفونها حفافیها و ورائها و أمامها، لا یتأخّرون عنها فیسلموها، و لا یتقدّمون علیها فیفردوها، أجزء امرء قرنه، و آسی أخاه بنفسه، و لم یکل قرنه إلی أخیه، فیجتمع علیه قرنه و قرن أخیه.
اللغة:
(الدارع) لابس الدّرع و (الحاسر) الذی لا درع علیه و لا مغفر و (نبا) السّیف عن الضریبة کلّ عنها و ارتد و لم یمض و (التوی) انعطف و (المور) التحریک و الاضطراب قال تعالی: یوم تمور السماء مورا، و (الذمار) بالکسر ما یلزمک حفظه و حمایته، و عن الجوهری فلان حامی الذّمار أی إذا ذمر و غضب حمی و فی شرح المعتزلی الذّمار ما وراء الرّجل مما یحقّ علیه أن یحمیه و سمّی ذمارا لأنّه یجب علی أهله التذمّر له أی الغضب.
و (الحقائق) جمع الحقیقة بمعنی ما یحق للرّجل أن یحمیه، أو بمعنی الرایة کما ذکره فی القاموس و حکی عن الصحاح، و قال الشارح المعتزلی و تبعه غیره إنّ الحقائق جمع حاقة و هی الأمر الصعب الشدید، و منه قوله تعالی: الحاقّة ما الحاقّة یعنی السّاعة، و فی کونه جمعا لها نظر و (الحفاف) وزان کتاب الجانب و فی (امرء) ثلاث لغات: فتح الراء دائما و ضمّها دائما، و اختلافها باختلاف حرکة الآخر، تقول: هذا امرء و رأیت امرأ و مررت بامرء و (القرن) بالکسر کفوک فی الشجاعة أو عامّ لکلّ کفو و (آس) أخاه بالهمزة أی جعله اسوة لنفسه و یجوز و اسیت زیدا بالواو و هی لغة ضعیفة.
الأعراب:
جملة لا یتأخرّون عنها آه، بدل من جملة یکتنفونها کما فی قوله تعالی: «وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ» .
و قوله: اجزء امرء قرنه آه، قال الشارح المعتزلی: من الناس من یجعل هذه الصیغة و هی صیغة الاخبار بالفعل الماضی فی معنی الأمر کأنه قال لیجزی کلّ امرء قرنه لأنه إذا جاز الأمر بصیغة الاخبار فی المستقبل جاز الأمر بصیغة الماضی، و قد جاز الأول نحو قوله: «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ» .
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 160
فوجب أن یجوز الثانی، و من النّاس من قال معنی ذلک هلّا اجزء امرء قرنه فیکون تحضیضا محذوف الصّیغة، انتهی أقول: معنی التحضیض فی الماضی التوبیخ و اللّوم علی ترک الفعل و فی المضارع الحضّ علی الفعل و الطلب له، و هذا الکلام له علیه السّلام کما تری وارد فی معرض الحثّ و الترغیب لا اللّوم و التوبیخ، فلا بدّ أن یجعل هلّا هنا علی تقدیر حذفها حرف عرض، مجاز.
المعنی
اعلم أنّ الشارح المعتزلی بعد تقطیعه فی الشرح هذا الکلام له علیه السّلام علی فصول ثلاثة قال فی شرح الفصل الثّانی منه و هو قوله: اجزء امرء قرنه إلی قوله و ابسلهم بخطایاهم: و هذه الألفاظ لا یتلو بعضها بعضا و إنما هی منتزعة من کلام طویل انتزعها الرضیّ (ره) و اطرح ما عداها أقول: و ما ظفرت بعد علی تمامه، و المستفاد من الروایات الآتیة فی التکملة الآتیة أنه لیس منتزعا من کلام واحد، بل منتزع من کلام متعدّد حسبما تطلع علیه و کیف کان فالغرض منه حثّ أصحابه علی الجهاد و تحریضهم و تعلیمهم آداب الحرب و رسومها قال علیه السّلام (فقدّموا الدارع) اللّابس للدّرع (و أخّروا الحاسر) العاری عنه لأنّ سورة الحرب و شدّتها تلتقی و تصادف، الأول فالأول، فوجب أن
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 161
یکون أوّل القوم مستلئما و یقدم المستلئم «1» علی غیر المستلئم (و عضّوا علی الأضراس فانه أنبأ للسّیوف عن الهام) کما مضی توضیحه فی شرح الکلام الحادی عشر مع ما فیه من إظهار الغیظ و الخنق علی الخصم (و التووا فی أطراف الرّماح فانّه أمور للأسنة) أی إذا وصلت إلیکم أطراف الرماح فانعطفوا لیزلق و یتحرّک فلا ینفذ، و حمله الشارح البحرانی (ره) علی الالتواء عند إرسال الرّمح و رمیه إلی العدوّ بأن یمیل صدره و یده فانّ ذلک أنفذ و لیس بشیء (و غضّوا الأبصار فانه أربط للجاش) و رواع القلب إذا اضطرب (و أسکن للقلوب) من الفزع و إنما أمرهم بغضّها لئلّا یروا من العدوّ ما یهولهم و یدهشهم، و کیلا یری العدوّ منهم جبنا و فشلا قد مضی ذلک أیضا فی شرح الکلام الحادی عشر (و أمیتوا الأصوات) أراد به قلّة الکلام و ترک رفع الأصوات (فانه أطرد للفشل) و الجبن و الجبان یصیح و یرعد و یبرق کما مرّ فی الکلام التاسع (و رایتکم فلا تمیلوها) لأنّ میلها من أسباب انکسار العسکر، لأنهم ینظرون إلیها (و لا تخلوها) من محام لها (و لا تجعلوها إلّا بأیدی شجعانکم) لضعف الجبناء عن إمساکها.
کما ضعف الأوّل و الثّانی عن إمساکها یوم خیبر و انهزما بأقبح وجه، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: لأعطینّ الرایة غدا رجلا یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله کرّار غیر فرّار یفتح اللّه علیه، فلما کان الغد طاولت الأعناق لها، و کلّ رجا أن یدفعها إلیه فلم یدفعها إلّا إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام، و فی هذا المعنی قال الشارح المعتزلی فی قصیدته التی قالها فی فتح خیبر:
و ما أنس لا أنس اللذین تقدّما و فرّهما و الفرّ قد علما حوب
و للرایة العظمی و قد ذهبا بها ملابس ذلّ فوقها و جلابیب
یشلها من آل موسی شمردل طویل نجاد السیف اجید یعبوب
إلی أن قال:
دعا قصب العلیاء یملکها امرؤ بغیر أفاعیل الدّنائة مقضوب
(1) استلئم لبس اللامة، منه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 162
یری أنّ طول الحرب و البؤس راحة و انّ دوام السلم و الخفض تعذیب
فللّه عینا من رآه مبارزا و للحرب کأس بالمنیّة مقطوب
إلی آخر ما قال، و قوله (و المانعین الذّمار منکم) أی الذابّین عمّن یجب علیهم حفظه و حمایته، فانّ من کان کذلک لا یترک الرایة حتی یظفر أو یقتل و علّله بقوله (فانّ الصّابرین علی نزول الحقائق) أی نزول الرایات منازلها أو نزول ما یعرض لهم فی الحرب من الحالات التی یجب و یحقّ الحمایة عنها، أو نزول الامور الصّعبة الشدیدة کما ذکره الشارح المعتزلی (هم الذین یحفّون برایاتهم) و یحیطون بها (و یکتنفونها حفا فیها) و جانبیها أی الیمین و الیسار (و ورائها و أمامها لا یتأخّرون عنها فیسلموها و لا یتقدّمون علیها فیفردوها) بل یلازمونها أشدّ الملازمة و یراقبونها کمال المراقبة و یحاربون حولها و یضربون خلفها و أمامها.
ثمّ قال (أجزء امرء قرنه و آسا أخاه بنفسه و لم یکل قرنه إلی أخیه فیجتمع علیه قرنه و قرن أخیه) و هو أمر لهم بالمواساة یقول: لیجزی و لیکفی کلّ امرء منکم قرنه و کفوه و لیواس أخاه بنفسه، و لم یدع قرنه ینضمّ إلی قرن أخیه فیصیرا معا فی مقاومة الأخ المذکور، فانّ ذلک قبیح کاسب للّائمة، ناش عن دنائة الهمّة، إذ اولو العزم و ذوو الهمم العالیة لا یرضی أحد منهم بأن یقاتل أخوه اثنین و هو ممسک یده قد خلّی قرنه إلی أخیه هاربا منه أو قائما ینظر إلیه.
الترجمة:
از جمله کلام بلاغت نظام آن جنابست در تحریص و ترغیب أصحاب خود بر مقاتله و محاربه معاویه و أصحاب او که فرموده:
پس مقدم دارید زره پوش را، و مؤخّر نمائید عاری از زره را، و بگزید بر دندانها یعنی دندانها را بالای همدیگر محکم بگذارید، پس بدرستی که استحکامی دندانها باز گرداننده تر است شمشیرها را از فرق، و پیچیده شوید در أطراف نیزها پس بتحقیق که آن پیچیدگی حرکت دهنده تر است نیزها را از نفوذ آنها، و فرو خوابانید دیده ها را پس بدرستی که آن موجب زیادتی ثبات دل بی آرام است و شدّت سکون قلبها است، و ترک کنید بلندی آوازها را پس بدرستی که آن راننده تر است جبن را.
و علم خودتان را پس میل ندهید آنرا و خالی نگذارید آنرا و مگردانید آنرا مگر بر دست شجاعان خودتان، و مگر بر دست کسانی که باز دارندگانند بی غیرتی را از شما در روز هیجا، پس بدرستی کسانی که صبر نماینده اند بر نزول حقیقة کارهائی که حقیق است بحمایت ایشان اشخاصی هستند که احاطه میکنند بعلمهای خود، و دور آنها را می گیرند از دو جانب چپ و راست آنها و از پس آنها و پیش آنها یعنی محافظت میکنند علمها را از چهار طرف و پس نمی افتند از آن علمها تا تسلیم کنند آنها را بر أعداء، و پیش نمی روند از آنها تا این که تنها گذارند آنها را باید که کفایت کند مرد کفو خودش را در کار زار، و مواساة کند با برادر خودش بنفس خود، و واگذار ننماید قرین و کفو خود را ببرادر خود تا مجتمع شود بر او قرین او و قرین برادر او.
