[hadith]و من کلام له (علیه السلام) و قد جمع الناس و حَضَّهم علی الجهاد فسکتوا مَلیّا:
فَقَالَ (علیه السلام) مَا بَالُکُمْ أَ مُخْرَسُونَ أَنْتُمْ؟ فَقَالَ قَوْمٌ مِنْهُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ سرْتَ سرْنَا مَعَکَ. فَقَالَ (علیه السلام) مَا بَالُکُمْ لَا سُدِّدْتُمْ لِرُشْدٍ وَ لَا هُدیتُمْ لِقَصْدٍ، أَ فِی مِثْلِ هَذَا یَنْبَغِی لِی أَنْ أَخْرُجَ وَ إِنَّمَا یَخْرُجُ فِی مِثْلِ هَذَا رَجُلٌ مِمَّنْ أَرْضَاهُ مِنْ شُجْعَانِکُمْ وَ ذَوِی بَأْسکُمْ، وَ لَا یَنْبَغِی لِی أَنْ أَدَعَ الْجُنْدَ وَ الْمِصْرَ وَ بَیْتَ الْمَالِ وَ جِبَایَةَ الْأَرْضِ وَ الْقَضَاءَ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ وَ النَّظَرَ فِی حُقُوقِ الْمُطَالِبینَ ثُمَّ أَخْرُجَ فِی کَتِیبَةٍ أَتْبَعُ أُخْرَی. أَتَقَلْقَلُ تَقَلْقُلَ الْقِدْحِ فِی الْجَفِیرِ الْفَارِغِ وَ إِنَّمَا أَنَا قُطْبُ الرَّحَی تَدُورُ عَلَیَّ وَ أَنَا بمَکَانِی فَإِذَا فَارَقْتُهُ اسْتَحَارَ مَدَارُهَا وَ اضْطَرَبَ ثِفَالُهَا؛ هَذَا لَعَمْرُ اللَّهِ الرَّأْیُ السُّوءُ.
وَ اللَّهِ لَوْ لَا رَجَائِی الشَّهَادَةَ عِنْدَ لِقَائِی الْعَدُوَّ وَ لَوْ قَدْ حُمَّ لِی لِقَاؤُهُ، لَقَرَّبْتُ رِکَابی ثُمَّ شَخَصْتُ عَنْکُمْ فَلَا أَطْلُبُکُمْ مَا اخْتَلَفَ جَنُوبٌ وَ شَمَالٌ؛ طَعَّانِینَ عَیَّابینَ حَیَّادینَ رَوَّاغِینَ، إِنَّهُ لَا غَنَاءَ فِی کَثْرَةِ عَدَدکُمْ مَعَ قِلَّةِ اجْتِمَاعِ قُلُوبکُمْ. لَقَدْ حَمَلْتُکُمْ عَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ الَّتِی لَا یَهْلِکُ عَلَیْهَا إِلَّا هَالِکٌ، مَنِ اسْتَقَامَ فَإِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ زَلَّ فَإِلَی النَّارِ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 104
و من کلام له علیه السّلام و هو المأة و الثامن عشر من المختار فی باب الخطب و قد جمع النّاس و حضّهم علی الجهاد فسکتوا ملیّا:
فقال علیه السّلام: ما بالکم أ مخرسون أنتم؟ فقال قوم منهم: یا أمیر المؤمنین إن سرت سرنا معک. فقال علیه السّلام: ما بالکم لا سدّدتم لرشد، و لا هدیتم لقصد، أ فی مثل هذا ینبغی لی أن أخرج، إنّما یخرج فی مثل هذا رجل ممّن أرضاه من شجعائکم و ذوی بأسکم، و لا ینبغی لی أن أدع الجند و المصر و بیت المال و جبایة الأرض و القضاء بین المسلمین و النّظر فی حقوق المطالبین، ثمّ أخرج فی کتیبة اتّبع أخری، أتقلقل تقلقل القدح فی الجفیر الفارغ، و إنّما أنا قطب الرّحی تدور علیّ و أنا بمکانی، فإذا فارقته استحار مدارها، و اضطرب ثفالها، هذا لعمر اللَّه الرّأی السّوء، و اللَّه لو لا رجائی الشّهادة عند لقائی العدوّ لو قد حمّ لی لقائه لقرّبت رکابی، ثمّ شخصت عنکم، و لا أطلبکم ما اختلف جنوب و شمال، طعّانین، عیّابین، حیّادین، روّاغین، و إنّه لا غناء فی کثرة عددکم مع قلّة اجتماع قلوبکم، لقد حملتکم علی الطّریق الواضح الّتی لا یهلک علیها إلّا هالک، من استقام فإلی الجنّة، و من زلّ فإلی النّار. (24636- 24468)
اللغة:
(الملیّ) الهواء من الدّهر و الساعة الطویلة من النّهار قال تعالی: و اهجرنی ملیّا، و (مخرسون) اسم مفعول من أخرسه اللَّه و (سدّدتم) بالتخفیف و التشدید و (الشجعاء) جمع شجیع و فی بعض النسخ شجعانکم بالنّون و هو بالضّمّ و الکسر جمع شجاع و (الکتیبة) القطعة العظیمة من الجیش و (القدح) بالکسر السّهم قبل أن یراش و ینضل و (الجفیر) الکنانة و قیل و عاء للسّهام أوسع من الکنانة و (استحار مدارها) قال الشّارح المعتزلی: اضطرب و لم نجده بهذا المعنی فی اللغة و الظّاهر من استحار إذا لم یهتد بسبیله یقال استحار السّحاب أی لم یتجه جهة، و عن الجوهری المستحیر سحاب ثقیل متردّد لیس له ریح تسوقه و (الثفال) کالکتاب و الغراب الحجر الأسفل من الرّحی و (الرّکاب) کالکتاب أیضا الابل التی یسار علیها.
الاعراب:
ملیّا منصوب علی الظرف، و قوله: و اللَّه لو لا رجائی الشهادة جواب القسم، قوله: لقرّبت رکابی، و هو سادمسدّ جواب لو لا، و جملة لو قدحمّ لی لقائه، شرطیّة معترضة بین القسم و جوابه کما فی قوله:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 105
لعمری و ما عمری علیّ بهین لقد نطقت بطلا «1» علیّ الأقارع
و جواب لو محذوف بدلالة سیاق الکلام علیه أی لو قدحمّ لی لقائه لقیته و دخول قد فی شرط لو نادر، و مثله ما رواه فی حواشی المغنی من صحیح البخاری قال: قال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم: لو قد جاء مال البحرین قد أعطیتک هکذا هکذا، و اختلف فی المرفوع بعد لو لا و أنّ رفعه لما ذا، قال ابن هشام لو لا تدخل علی جملة اسمیّة ففعلیّة لربط امتناع الثانیة بوجود الاولی، نحو لو لا زید لأکرمتک، أی لو لا زید موجود إلی أن قال، و لیس المرفوع بعد لو لا فاعلا بفعل محذوف، و لا بلولا لنیابتها عنه، و لا بها أصالة، خلافا لزاعمی ذلک، بل رفعه بالابتداء، و طعانین مع المنصوبات الثلاثة بعدها حالات من ضمیر الخطاب فی قوله أطلبکم، و جملة لقد حملتکم جواب لقسم محذوف، و الطریق یذکّر و یؤنث و لذا اتی بصفة أوّلا بالتذکیر و ثانیا بالتّأنیث جریا علی اللّغتین.
المعنی:
إنّ هذا الکلام قاله أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد انقضاء أمر صفّین و النهروان فی بعض غارات أهل الشام علی أطراف العراق، (و قد جمع النّاس و حضّهم) أی حثّهم (علی الجهاد فسکتوا ملیّا) أی ساعة طویلة (فقال علیه السّلام) توبیخا لهم علی تثاقلهم (ما بالکم أ مخرسون أنتم) فلا تنطقون (فقال قوم منهم یا أمیر المؤمنین علیه السّلام ان سرت) إلی العدوّ (سرنا معک فقال علیه السّلام: ما بالکم لا سددتم لرشد و لا هدیتم لقصد) دعاء علیهم بعدم الاستقامة و السّداد لما فیه الصّلاح و الرّشاد و عدم الاهتداء للقصد أی الأمر المعتدل الذی لا یمیل إلی أحد طرفی الافراط و التفریط.
استفهام توبیخی- استفهام انکاری (أ فی مثل هذا ینبغی لی أن أخرج) استفهام علی سبیل التوبیخ و الانکار، و الاتیان باسم الاشارة للتحقیر کما فی قوله تعالی: «أَ هذَا الَّذی یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ »
(1) بطلا صفة لمحذوف أی نطقا بطلا أی باطلا و الاقارع جمع اقرع و هو الذی ذهب شعر رأسه من آفة، منه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 106
(انما یخرج فی مثل هذا رجل ممّن ارضاه من شجعانکم و ذوی بأسکم) و شجاعتکم.
ثمّ أشار علیه السّلام إلی وجوه الفساد فی خروجه بنفسه بقوله (و لا ینبغی لی أن أدع الجند و المصر و بیت المال و جبایة الأرض) أی جمع ما فیها و خراجها (و القضاء بین المسلمین) و فصل خصوماتهم (و النظر فی حقوق المطالبین) و دفع ظلاماتهم و غیر ذلک مما فیه نظام الدولة و انتظام المملکة و مهام العباد و قوام البلاد (ثم اخرج فی کتیبة أتبع) فی کتیبة (أخری أتقلقل) أی أضطرب تشبیه (تقلقل القدح فی الجفیر الفارغ) من السهام، و الغرض التّشبیه فی اضطراب الحال و الانفصال عن الجنود و الاعوان بالقدح الذی لا یکون حوله قداح تمنعه من التّقلقل و لا یستقرّ مکانه.
و قال الشارح البحرانی: شبّه خروجه معهم بالقدح فی الجفیر، و وجه الشّبه أنّه کان قد نفد الجیش و أراد أن یجهّز من بقی من النّاس فی کتیبة اخری فشبّه نفسه فی خروجه فی تلک الکتیبة وحده مع تقدم أکابر جماعة و شجعانها بالقدح فی الجفیر الفارغ فی کونه یتقلقل، و فی العرف یقال للشریف إذا مشی فی حاجة ینوب فیها من هو دونه و ترک المهام التی لا تقوم إلّا به ترک المهمّ الفلانی و مشی یتقلقل علی کذا، و الأشبه ما ذکرنا تشبیه مجمل (و إنما أنا قطب الرّحی تدور علیّ و أنا بمکانی) شبّه علیه السّلام نفسه بالقطب و امور الامارة و الخلافة المنوطة علیه بالرحی و وجه الشّبه دوران تلک الامور علیه دوران الرّحی علی القطب کما أشار إلیه بقوله: تدور علیّ، و هو من قبیل التشبیه المجمل المقرون بذکر وصف المشبّه به کما فی قولها: هم کالحلقة المفرغة لا یدری أین طرفاها.
کنایه و قوله (فاذا فارقته استحار مدارها و اضطرب ثفالها) إشارة إلی الغرض من التشبیه و هو فساد الامور المذکورة و اضطرابها بمفارقته علیه السّلام لها و انتقاله علیه السّلام عن مکانه، و کذلک یبطل الغرض المقصود من الرّحا بارتفاع قطبها و انتفائه، و معنی استحار مدارها علی تفسیر الشّارح المعتزلی اضطراب دورانها و خروجه عن الحرکة
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 107
المستدیرة إلی المستقیمة، و علی ما قدّمنا من عدم مجی ء الاستحارة بمعنی الاضطراب فالأنسب أن یکون کنایة عن الوقوف عن الحرکة و یکون اضطراب ثفالها کنایة عن عدم تأتی الغرض المطلوب منه.
و لما نبّه علی فساد ر أیهم أکّد ذلک بالقسم البارّ و قال (هذا لعمر اللَّه الرأی السّوء) ثمّ أقسم باستکراهه لهم و استنکافه منهم و نفرة طبعه عن البقاء معهم إلّا أنّ له مانعا عن ذلک و هو قوله (و اللَّه لو لا رجائی) لقاء اللَّه ب (الشهادة عند لقائی العدوّ لو قدحمّ) و قدّر (لی لقائه لقرّبت رکابی ثمّ شخصت عنکم) و فارقتکم غیر متأسّف علیکم (فلا أطلبکم) سجیس اللّیالی (ما اختلف جنوب و شمال) تبرّما من سوء صنیعتکم و قبح فعالکم و مخالفتکم لأوامری حالکونکم (طعّانین) علی النّاس (عیّابین) علیهم (حیّادین) میّالین عن الحقّ (روّاغین) عن الحرب روغ الثّعلب (و انّه لاغناء) و لا نفع (فی کثرة عددکم مع قلّة اجتماع قلوبکم) و نفاقکم (لقد حملتکم علی الطریق الواضح التی لا یهلک علیها) أی کائنا علیها أو بسببها (إلّا هالک من استقام) و اعتدل و لزم سلوکها (ف) مرجعه (إلی الجنّة) بنفس مطئنّة (و من زلّ) و عدل عنها (ف) مصیره (إلی النّار) و بئس القرار.
الترجمة:
از جمله کلام بلاغت اسلوب آن امام است در حالتی که جمع کرده بود مردمان را و ترغیب می فرمود ایشان را بر جهاد، پس ساکت شدند زمان درازی، پس فرمود که چیست شما را آیا گنک ساخته اند شما را پس گفتند طایفه از ایشان أی مولای مؤمنان اگر سیر بفرمائید سیر می کنیم با تو، پس فرمود که:
چه می شود شما را موفّق نباشید بر راه قویم و هدایت نیابید بر طریق مستقیم آیا در مثل این کار مختصر سزاوار است مرا که بیرون بروم بکار زار، جز این نیست که خارج میشوند درمانند این امر مردی از کسانی که پسند من بوده باشد از دلیران شما، و صاحبان قوت و شجاعت شما، و سزاوار نیست مرا که ترک کنم لشکر را و شهر را و بیت المال و خراج گرفتن زمین را، و حکم نمودن در میان مسلمانان و نظر کردن در حقهای طلب کنندگان حقوق را، بعد از آن خارج شوم در طایفه از لشکر که متابعت نمایم طایفه دیگر را، جنبش نمایم مثل جنبش نمودن تیر بی پر در تیردان خالی از تیر، و جز این نیست که من مثل قطب آسیا هستم که می گردد آن آسیا بر من و من در جای باشم، پس هنگامی که من جدا شوم از آن متحیّر و سرگردان شود دوران آن، و مضطرب گردد سنگ زیرین آن.
این که شما می گوئید قسم بخدا بد رأیی است و اندیشه کج است، و بخدا سوگند اگر نبود امیدواری من بشهادت در حین ملاقات دشمن اگر مقدر بشود از برای من ملاقات آن هر آینه نزدیک می گردانیدم شتر سواری خود را بعد از آن رحلت می کردم از شما پس طلب نمی کردم شما را أبدا مادامی که اختلاف دارند باد جنوب و شمال در حالتی که هستید طعن نمایندگان مردمان، عیب جویندگان، برگردندگان از راه حق، ترسندگان، و بدرستی هیچ منفعتی نیست در کثرت عدد و شماره شما با وجود کمی اجتماع قلبهای شما، هر آینه بتحقیق که حمل نمودم شما را بر راه روشن و آشکار که هلاک نمی شود بر آن مگر هلاک شونده گمراه، کسی که مستقیم شد بر آن راه پس رجوع آن بسوی بهشت است، و کسی که لغزید از آن راه پس بازگشت آن بسوی آتش است.
