[hadith]ثُمَّ إِنَّ الدُّنْیَا دَارُ فَنَاءٍ وَ عَنَاءٍ وَ غِیَرٍ وَ عِبَرٍ؛ فَمِنَ الْفَنَاءِ أَنَّ الدَّهْرَ مُوتِرٌ قَوْسَهُ لَا تُخْطِئُ سهَامُهُ وَ لَا تُؤْسَی جِرَاحُهُ، یَرْمِی الْحَیَّ بالْمَوْتِ وَ الصَّحِیحَ بالسَّقَمِ وَ النَّاجِیَ بالْعَطَب، آکِلٌ لَا یَشْبَعُ وَ شَارِبٌ لَا یَنْقَعُ؛ وَ مِنَ الْعَنَاءِ أَنَّ الْمَرْءَ یَجْمَعُ مَا لَا یَأْکُلُ وَ یَبْنِی مَا لَا یَسْکُنُ، ثُمَّ یَخْرُجُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی لَا مَالًا حَمَلَ وَ لَا بنَاءً نَقَلَ؛ وَ مِنْ غِیَرِهَا أَنَّکَ تَرَی الْمَرْحُومَ مَغْبُوطاً وَ الْمَغْبُوطَ مَرْحُوماً، لَیْسَ ذَلِکَ إِلَّا نَعِیماً زَلَّ وَ بُؤْساً نَزَلَ؛ وَ مِنْ عِبَرِهَا أَنَّ الْمَرْءَ یُشْرِفُ عَلَی أَمَلِهِ فَیَقْتَطِعُهُ حُضُورُ أَجَلِهِ فَلَا أَمَلٌ یُدْرَکُ وَ لَا مُؤَمَّلٌ یُتْرَکُ. فَسُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَعَزَّ سُرُورَهَا وَ أَظْمَأَ رِیَّهَا وَ أَضْحَی فَیْئَهَا، لَا جَاءٍ یُرَدُّ وَ لَا مَاضٍ یَرْتَدُّ؛ فَسُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَقْرَبَ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ لِلَحَاقِهِ بهِ وَ أَبْعَدَ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ لِانْقِطَاعِهِ عَنْهُ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 54
ثمّ إنّ الدّنیا دار فناء و عناء، و غیر و عبر، فمن الفناء إنّ الدّهر موتر قوسه، و لا تخطی سهامه، و لا توسی جراحه، یرمی الحیّ بالموت، و الصّحیح بالسّقم، و النّاجی بالعطب، آکل لا یشبع، و شارب لا ینقع، و من العناء أنّ المرء یجمع ما لا یأکل، و یبنی ما لا یسکن، ثمّ یخرج إلی اللَّه لا مالا حمل، و لا بناء نقل، و من غیرها أنّک تری المرحوم مغبوطا، و المغبوط مرحوما، لیس ذلک إلّا نعیما زلّ، و بؤسا نزل، و من عبرها أنّ المرء یشرف علی أمله، فیقتطعه حضور أجله، فلا أمل یدرک، و لا مؤمّل یترک، فسبحان اللَّه ما أغرّ سرورها، و أظمأ ریّها، و أضحی فیئها، لا جاء یردّ، و لا ماض یرتدّ، فسبحان اللَّه ما أقرب الحیّ من المیّت للحاقه به، و أبعد المیّت من الحیّ لانقطاعه عنه.
اللغة:
و (الغیر) اسم من غیره جعله غیر ما کان و حوّله و بدله و غیر الدهر وزان عنب احداثه المغیرة و (موتر) من باب الافعال أو التفعیل و کلاهما مرویّان یقال: أو تر القوس أی جعل لها وترا و وترها توتی را شدّ وترها، و الوتر محرّکة شرعة القوس و معلقها و الجمع أوتار و (أسی) الجرح اسوا واسی داواه، اسوت بین القوم أصلحت و (أضحی) فیئها من ضحی الرجل إذا برز للشمس.
الاعراب:
و أکل بالرفع خبر لمبتدأ محذوف، و قوله لا مالا حمل، لا للنّفی و ما لا منصوب بفعل محذوف یفسّره ما بعده، و جملة المنفی حال من فاعل یخرج.
المعنی:
ثمّ انّه علیه السّلام وصف الدّنیا بأوصاف منفّرة و عن الرکون إلیها فقال (ثمّ انّ الدّنیا دار فناء و عناء و غیر و عبر) أی دار موصوفة بالفناء و المشقة و التغیّر و الاعتبار استعاره بالکنایه- استعاره تخییلیة- استعاره مرشحة (فمن الفناء انّ الدّهر موتر قوسه) شبّه الدّهر بالرامی بالقوس علی سبیل الاستعارة بالکنایة، و الجامع بینهما أنّ الدّهر یرمی بمصائبه و حوادثه المستندة إلی القضاء الالهی الذی لا یتغیّر و لا یتبدّل، کما أنّ الرامی یرمی بسهامه الغیر الخاطئة، و ذکر القوس تخییل، و ذکر الایتار ترشیح (و) رشّح ثانیة بقوله (لا تخطی سهامه و) ثالثة بأنه (لا توسی جراحه) أی لا تداوی و لا تصلح.
و لما جعل الدّهر بمنزلة الرامی بیّن کیفیّة رمیه بقوله (یرمی الحیّ بالموت و الصحیح بالسّقم و الناجی بالعطب) و الهلاک و قوله تشبیه بلیغ (آکل لا یشبع و شارب لا ینقع) یعنی أنّ الدهر آکل لا یشبع من أکل لحوم الناس و افنائهم، و شارب لا یروی من شرب دمائهم، و هو من باب التّشبیه البلیغ علی حدّ قولنا زید أسد، لا الاستعارة کما توهّمه البحرانی، لأنّ مبنی الاستعارة علی تناسی التشبیه مبالغة کما فی قولک رأیت أسدا یرمی، فیلزمه أن لا یؤتی بطرفی التّشبیه معا فی الکلام، لأنّ الاتیان بهما یبطل ذلک الغرض، و قد تقدّم تحقیقه فی دیباجة الشرح.
(و من العناء) أی من عناء الدّنیا و مشقّتها (أنّ المرء یجمع) فیها (ما لا یأکل و یبنی ما لا یسکن) لا یزال مشغولا بالجمع و البناء حتی تتمّ المدّة و تقضی (ثمّ یخرج إلی اللَّه سبحانه) فیدع ما جمع و یذر ما بنی یأکله الأعقاب و الأبناء و یسکنه الأباعد و الأعداء (لا مالا حمل) ه إلی محطّه «1» (و لا بناء نقل) ه إلی مخطّه و فی هذا المعنی قال الشّاعر:
هبک بلّغت کلّما تشتهیه و ملکت الزّمان تحکم فیه
هل قصاری الحیاة إلّا الممات یسلب المرء کلّ ما یقتنیه
(1) المحط و المخط بالحاء المهملة و الخاء المعجمة معا القبر، منه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 61
(و من غیرها) أی تغیّر الدّنیا و انقلابها (انّک تری المرحوم مغبوطا و المغبوط مرحوما) یعنی تری من یرحمه الخلایق بسبب الضّر و الفقر و المسکنة یصیر فی زمان قلیل موصوفا بالیسار و الرّخاء و السعة فیغبطونه بذلک، و تری من یغبطه الخلائق بالعزّ و المنعة و الغنی یصیر عمّا قلیل مبتلا بالذلّ و الفقر و العناء، فیرحمونه لأجل ذلک.
و (لیس ذلک إلّا نعیما زلّ و بؤسا نزل) أی لیس کون المغبوط مرحوما إلّا بنعیم انتقل من المغبوط إلی غیره، أو شدّة نزلت علیه و فقر و سوء حال حلّ به (و من عبرها أنّ المرء یشرف علی أمله فیقتطعه حضور أجله) أی یطلع علی أمله و یعلو علیه بحیث یکاد یدرکه فیحضر إذا أجله و یقتطعه عنه و یحول بینه و بینه (فلا أمل یدرک و لا مؤمّل یترک) ثمّ تعجب من بعض حالات الدّنیا و أطوارها و قال کنایه (فسبحان اللَّه ما أغرّ سرورها و أظماء ریّها و أضحی فیئها) أراد بالرّی استتمام لذّتها و بفیئها الرّکون إلی قنیاتها و الاعتماد علیها، أی أیّ شی ء أوجب لکون سرورها سببا للغرور، و کون ریّها سببا للعطش و ظلّها سببا للحرارة، فانّ الضحی هی وقت ارتفاع الشّمش و عنده تکون الحرارة.
و نسبة الغرور إلی السرور و الظماء إلی الرّی و الضحی إلی الفیء باعتبار أنّ سرورها و لذّاتها و زخارفها هی الصّوارف عن العمل للآخرة، و الشواغل عن الاقبال إلی اللَّه سبحانه، فکان سرورها أقوی سبب للاغترار بها، و ریّها من آکد الأسباب للعطش فی الآخرة و الحرمان من شراب الأبرار، و فیئها من أقوی الدواعی إلی إیراده فی حرّ الجحیم و تصلیة الحمیم.
و یحتمل أن یکون المراد باظماء ریّها أنّ الارتواء منها لا ینقع و لا ینفع من الغلة، بل یزید فی العطش کمن شرب من الماء المالح و الاجاج، فیکون کنایة عن کون الاکثار منها سببا لمزید الحرص علیها، و کذا یکون المراد باضحاء فیئها أنّ من طلب الراحة فیها اعتمادا علی ما جمعها منها لا یجد فیها الراحة و لا ینجو به من حرارة الکبد و فرط المحبة إلی جمعها و تحصیلها و إکثارها، بل هو دائما فی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 62
التّعب و العطب للتحصیل و الطلب إلی أن یموت فیکفن و یخرج فیدفن (لاجاء یردّ) به أراد به الموت (و لا ماض یرتد) أزاد به المیّت.
ثمّ تعجب ثانیة و قال (فسبحان اللَّه ما أقرب الحیّ من المیّت للحاقه به و أبعد المیّت من الحیّ لانقطاعه عنه) و هو من أفصح الکلام و أحسنه فی تأدیة المرام یعرف ذلک من له درایة فی صناعة البیان و إحاطة بلطایف فنّ المعان.
الترجمة:
پس بدرستی که دنیا دار فنا و مشقّت و تغیّر و عبرت است، پس از جمله فناء دنیا این است که روزگار بزه کرده کمان خود را، خطا نمی کند تیرهای او، و دوا کرده نمی شود زخمهای او، می اندازد زنده را بمرگ، و تندرست را به بیماری، و رستگار را بهلاکت و گرفتاری، خورنده ایست که سیر نمی شود، و آشامنده ایست که سیراب نمی باشد، و از جمله مشقّتهای دنیا این است که بدرستی که مرد جمع میکند چیزی را که نمی خورد، و بنا میکند چیزی را که ساکن نمی شود، پس بیرون می رود بسوی خدا در حالتی که نه مالی باشد که برداشته باشد، و نه بنائی باشد که نقل نماید.
و از جمله تغیّرات دنیا این است که تو می بینی فقیر عاجزیکه خلایق بحال او رحم می نمایند غبطه برده شده بجهة ثروت و مال، و کسی که بحال او غبطه می نمایند رحم شده بجهة فقر وفاقه یعنی در اندک زمانی پریشانی فقیر برفاه حال مبدّل می شود و رفاه حال غنی بفقر تبدیل می یابد، نیست این حال یعنی تبدّل حال غنی به پریشانی مگر نعمتی که منتقل شده باشد، و شدّتی که فرود آمده باشد.
و از جمله عبرتهای دنیا اینست که مرد مشرف و نزدیک می شود بادراک آرزوی خود پس جدا میکند او را حاضر شدن مرگ او، پس سبحان اللَّه چه چیز سبب غرور گردانیده شادی دنیا را، و تشنه ساخته سیرابی دنیا را، و گرم گردانیده سایه دنیا را، نه آینده باز گردانیده می شود نه بر گذشته رجوع می نماید.
پس سبحان اللَّه چه چیز غریب و عجیب باعث شده بر نزدیکی زنده از مرده بجهة سرعت لحوق او بآن، و چه چیز باعث شده بدوری مرده از زنده بجهة بریده شدن او از آن.
