[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) فی ذمّ الدنیا:
وَ أُحَذِّرُکُمُ الدُّنْیَا، فَإِنَّهَا مَنْزلُ قُلْعَةٍ وَ لَیْسَتْ بدَارِ نُجْعَةٍ، قَدْ تَزَیَّنَتْ بغُرُورِهَا وَ غَرَّتْ بزینَتِهَا. [دَارٌ] دَارُهَا هَانَتْ عَلَی رَبِّهَا فَخَلَطَ حَلَالَهَا بحَرَامِهَا وَ خَیْرَهَا بشَرِّهَا وَ حَیَاتَهَا بمَوْتِهَا وَ حُلْوَهَا بمُرِّهَا، لَمْ یُصْفِهَا اللَّهُ تَعَالَی لِأَوْلِیَائِهِ وَ لَمْ یَضِنَّ بهَا [عَنْ] عَلَی أَعْدَائِهِ. خَیْرُهَا زَهِیدٌ وَ شَرُّهَا عَتِیدٌ وَ جَمْعُهَا یَنْفَدُ وَ مُلْکُهَا یُسْلَبُ وَ عَامِرُهَا یَخْرَبُ، فَمَا خَیْرُ دَارٍ تُنْقَضُ نَقْضَ الْبنَاءِ وَ عُمُرٍ یَفْنَی فِیهَا فَنَاءَ الزَّاد وَ مُدَّةٍ تَنْقَطِعُ انْقِطَاعَ السَّیْرِ. اجْعَلُوا مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مِنْ [طَلِبَتِکُمْ] طَلَبکُمْ وَ اسْأَلُوهُ مِنْ أَدَاءِ حَقِّهِ [کَمَا] مَا سَأَلَکُمْ وَ أَسْمِعُوا دَعْوَةَ الْمَوْتِ آذَانَکُمْ قَبْلَ أَنْ یُدْعَی بکُمْ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 41
و من خطبة له علیه السّلام و هی المأة و الثانیة عشر من المختار فی باب الخطب:
و أحذّرکم الدّنیا فإنّها منزل قلعة و لیست بدار نجعة، قد تزیّنت بغرورها، و غرّت بزینتها، دار هانت علی ربّها، فخلط حلالها بحرامها، و خیرها بشرّها، و حیاتها بموتها، و حلوها بمرّها، لم یصفّها اللَّه تعالی لأولیائه، و لم یضنّ بها علی (عن خ) أعدائه، خیرها زهید، و شرّها عتید، و جمعها ینفد، و ملکها یسلب، و عامرها یخرب، فما خیر دار تنقض نقض البناء، و عمر یفنی فناء الزّاد، و مدّة تنقطع انقطاع السّیر، اجعلوا (فاجعلوا خ) ما افترض اللَّه علیکم من طلبتکم، و اسألوه من أداء حقّه ما سألکم، و أسمعوا دعوة الموت آذانکم قبل أن یدعی بکم.
اللغة:
(القلعة) بالضمّ العزل و المال العاریة أو مالا یروم و منزلنا منزل قلعة و قلعة و قلعة و زان همزة أی لیس بمستوطن أو لا تدری متی تتحول عنه او لا تملکه و (النجعة) بالضمّ طلب الکلاء فی موضعه و (یخرب) بالبناء علی الفاعل مضارع باب فعل کفرح و فی بعض النسخ بالبناء علی المجهول مضارع اخرب و فی بعضها یتخرّب مضارع باب التفعل مبنیا علی الفاعل أیضا و (الطلبة) بفتح الطاء و کسر اللام ما طلبته.
الاعراب:
جملة قد تزیّنت فی محل النّصب علی الحال من الدّنیا، و فی بعض النسخ و قد تزیّنت بالواو، و الفاء فی قوله فخلط حلالها بحرامها فصیحة أی إذا کانت مهانة علی اللَّه فخلط و فی بعض النسخ عن أعدائه بدل علی أعدائه فلا بدّ من تضمین معنی القبض أی لم یضر بها قابضا لها عن أعدائه، و استفهام قوله فما خیر دار تنقض اه ما استفهامیّة و اضافة خیر إلی دار بمعنی فی، أی منفعة فی دار وصفها کذا، و من فی قوله: من طلبتکم للتبعیض، و یحتمل الزیادة علی مذهب الأخفش و الکوفیّین من تجویز زیادتها فی الایجاب استدلالا بقوله تعالی: «لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبکُمْ»، و ذهب سیبویه إلی أنها فیه للتبعیض أیضا.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 43
و حذف قوله: و اسألوه من أداء حقه ما سألکم، ای اسألوا منه علی الحذف و الایصال ، و ما موصولة منصوبة المحلّ مفعول اسألوه و سألکم صلتها و العاید محذوف أی الّذی سأله منکم، و من أداء حقّه، بیان لما، کما فی قولک: عندی من المال ما یکفی، و انّما جاز تقدیم من المبینة علی المبهم فی هذا و أمثاله، لأنّ المبهم الذی فسّر بمن مقدّم تقدیرا کأنّک قلت عندی شیء من المال ما یکفی، فالمبیّن بفتح الباء فی الحقیقة محذوف، و الّذی بعد من عطف بیان له، و المقصود بذلک تحصیل البیان بعد الابهام، لأنّ معنی أعجبنی زید، أی شیء من أشیائه بلا ریب، فاذا قلت: کرمه أو وجهه، فقد تبیّنت ذلک الشّیء المبهم.
المعنی:
اعلم أنّ هذه الخطبة مسوقة للتنفیر عن الدّنیا و الترغیب فی الآخرة، و نبّه علی جهات النفرة بقوله (و احذّرکم) من (الدّنیا) و الرّکون إلیها و الاعتماد علیها و الاغترار بها و بزخارفها (فانها منزل قلعة) أی لا تصح للسّکنی و الاستیطان أو لا تدری متی یکون لک منها التحوّل و الارتحال و المضیّ و الانتقال کنایه (و لیست بدار نجعة) یطلب فیها الکلاء و یروی من الظماء، و هو کنایة عن انّها لا ینال فیها المراد و لا یوفّق فیها للسّداد (قد تزیّنت) للناس (بغرورها) و أباطیلها (و غرّت) المفتونین بها أی خدعتهم (بزینتها) و زخارفها.
و هی (دار هانت علی ربّها) و اتصفت بالذّل و الهوان لعدم تعلّق العنایة الالهیة علیها بالذات و إنما خلقت لکونها وسیلة إلی غیرها.
قال أبو عبد اللَّه علیه السّلام: مرّ رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بجدی أسک ملقی علی مزبلة،
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 44
فقال لأصحابه: کم یساوی هذا؟ فقالوا: لعله لو کان حیّا یساو درهما، فقال النّبی صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم: و الذی نفسی بیده الدّنیا أهون علی اللَّه من هذا الجدی علی أهله.
و قوله (فخلط حلالها بحرامها و خیرها بشرّها و حیاتها بموتها و حلوها بمرّها) یعنی أنها من أجل حقارتها لم تکن خیرا محضا، بل کان کلّ ما یعدّ فیها خیرا مشوبا بشرّ یقابله، بخلاف الدّار الآخرة، فانها خیر کلّها وصفو کلّها و لذلک (لم یصفّها اللَّه لأولیائه) بل جعلهم فیها مبتلی بأنواع الغمص و المحن، و أصناف المصائب و الحزن فمشربهم فیها رنق و مترعهم فیها روغ (و لم یضنّ بها علی أعدائه) بل أعطاهم فیها غایة المأمول، و منتهی المسئول، فحازوا نفایس الأموال و فازوا نهایة الآمال، و لیس عدم التّصفیة للأولیاء و عدم الضنّة بها فی حقّ الأعداء إلّا اکراما للأوّلین و إضلالا للآخرین.
قال أبو عبد اللَّه علیه السّلام: إنّ المؤمن لیکرم علی اللَّه حتی لو سأله الجنّة بما فیها أعطاه ذلک من غیر أن ینتقص من ملکه شیئا، و إنّ الکافر لیهون علی اللَّه حتی لو سأله الدّنیا بما فیها أعطاه ذلک من غیر أن ینتقص من ملکه شیئا، و إنّ اللَّه لیتعاهد عبده المؤمن بالبلاء کما یتعاهد الغایب أهله بالطرف، و إنّه لیحمیه الدّنیا کما یحمی الطّبیب المریض.
و فی روایة اخری عنه علیه السّلام قال: ما کان من ولد آدم مؤمن إلّا فقیرا و لا کافر إلّا غنیّا، حتّی جاء إبراهیم فقال: «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا».
فصیّر اللَّه فی هؤلاء أموالا و حاجة، و فی هؤلاء أموالا و حاجة.
و بالجملة فعدم تصفیتها للأولیاء و جعلهم فیها مبتلی بأوصاف البلاء لیس إلّا لیصبروا أیّاما قلیلة و یصیروا إلی راحة طویلة، و عدم قبضها من الأعداء لهوانها علیه سبحانه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 45
کهوانهم عنده و لو تساوی «1» عنده تعالی جناح بعوضة لما اعطی أعدائه منها حبّة و لا سقاهم منها شربة.
(خیرها زهید) قلیل (و شرّها عتید) حاضر (و جمعها ینفد) و یفنی (و ملکها یسلب) و یؤخذ (و عامرها یخرب) و یهدم (فما خیر دار) ای أیّ خیر و منفعة فی دار تشبیه (تنقض نقض البناء و عمر یفنی فناء الزاد و مدّة تنقطع انقطاع السیر) لا یخفی حسن التشبیه فی القراین الثلاث و تمام المناسبة و الایتلاف بین طرفی التشبیه فی کلّ منها هذا.
و لمّا نبّه علیه السّلام علی معایب الدّنیا و مساویها عقّبه بالأمر بأخذ ما هو لازم فیها فقال (اجعلوا ما افترض اللَّه علیکم) من العقائد الحقّة و المعارف الالهیّة و العبادات الفرعیّة (من طلبتکم) أی من جملة ما تطلبونه أو نفس ما تطلبونه علی زیادة من و علی الثانی ففیه من المبالغة ما لا یخفی، یعنی أنّ اللّازم علیکم أن یکون مطلوبکم فی الدّنیا الفرائض و أدائها و تکون همّتکم مقصورة فیها (و اسألوه من أداء حقّه ما سألکم) أی اسألوا منه سبحانه التّوفیق و التّسدید و الاعانة لما أمرکم به و فرضه علیکم من أداء حقوقه الواجبة و تکالیفه اللّازمة، فانّ الاتیان بالواجبات و الانتهاء عن السّیئات لا یحصل إلّا بحول اللَّه و قوّته و توفیقه و تأییده و عصمته، فیلزم علی العبد أن یقرع باب الرّب ذی الجلال بید الذلّ و المسکنة و السؤال لأن یسهّل له مشاقّ الأعمال، و یصرفه عما یورطه فی ورطة الضّلال، و یوقعه فی شداید الأهوال، کما قال سیّد العابدین و زین السّاجدین سلام اللَّه علیه و علی آبائه و أولاده الطّاهرین فی دعاء یوم عرفة:
و خذ بقلبی إلی ما استعملت به القانتین، و استعبدت به المتعبّدین، و استنقذت به المتهاونین، و أعذنی مما یباعدنی عنک و یحول بینی و بین حظّی منک و یصدّنی
(1) هذه العبارة مقتبس من الحدیث النبوی قال (ص) لو کانت الدنیا عند اللَّه تزن جناح بعوضة لما سقی کافرا منها شربة ماء منه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 46
عمّا احاول لدیک، و سهّل لی مسلک الخیرات الیک، و المسابقة إلیها من حیث أمرت و المشاحة فیها علی ما أوردت.
و فی دعاء الاشتیاق إلی طلب المغفرة: اللّهم و إنّک من الضعف خلقتنا، و علی الوهن بنیتنا، و من ماء مهین ابتدئتنا و لا حول لنا إلّا بقوّتک، و لا قوّة لنا إلّا بعونک، فأیّدنا بتوفیقک، و سدّدنا بتسدیدک و أعم أبصار قلوبنا عمّا خالف محبّتک، و لا تجعل لشیء من جوارحنا نفوذا إلی معصیتک.
و فی دعائه علیه السّلام فی ذکر التّوبة: اللّهم انّه لا وفاء لی بالتوبة إلّا بعصمتک، و لا استمساک بی عن الخطایا إلّا عن قوّتک، فقوّنی بقوّة کافیة، و تولّنی بعصمة مانعة، هذا.
مجاز مشاکلة و اطلاق السّؤال علی الفرائض و الأوامر فی قوله ما سألکم من باب المجاز بجامع الطّلب، أو أنّ الاتیان بلفظ السؤال لمجرّد المشاکلة بینه و بین قوله و اسألوه و هی من محسّنات البدیع کما مرّ فی دیباجة الشرح و قوله (و اسمعوا دعوة الموت آذانکم قبل أن یدعی بکم) أراد به التهیّؤ للموت قبل حلول الفوت و الاستعداد له قبل نزوله، بأن یجعله نصب عینیه، یذکر شدّة ما یکون فی تلک الحال علیه من سکرة ملهثة و غمرة کارثة و أنّه موجعة و جذبة مکربة و سوقة متعبة.
الترجمة:
از جمله خطبهای آن حضرت است در مذمّت دنیا و تنفیر مردمان از آن غدار بی وفا چنانچه فرموده:
و می ترسانم شما را از دنیا، پس بدرستی که آن منزلی است که قابل أخذ وطن نیست و نیست سرائی که طلب آب و گیاه کرده شود در آن، بتحقیق که آراسته شده بباطل خود، و فریب داده به آرایش خود، خانه ایست که ذلیل و خوار شده بر پروردگار خود، پس آمیخته حلال آنرا بحرام آن، و خیر آنرا بشرّ آن، و زندگانی آن را بمرگ آن، و شیرینی آن را بتلخ آن، صافی نفرموده است آنرا از برای دوستان خود، و بخیلی ننموده آن را بر دشمنان خود، خیر آن کم است، و شرّ آن حاضر است، و جمع شده آن تمام می شود، و پادشاهی آن ربوده می شود، و آباد آن خراب می شود.
پس چه منفعت است در خانه ای که شکسته می شود چون شکسته شدن بنای بی اعتبار، و در عمری که فانی می شود چون فانی شدن توشه، و در مدتی که منقطع می شود چون انقطاع رفتار، بگردانید آنچه که واجب نمود خداوند تعالی بر شما از جمله مطالب خود، و سؤال کنید از حق تعالی توفیق و اعانة آنچه را که خواهش فرموده از شما از أداء حق او، و بشنوانید دعوت مرگ را بگوشهای خودتان پیش از این که دعوت نمایند و بخوانند شما را بدار القرار.
