[hadith]الملائکة الکرام‏:

مِنْ مَلَائِکَةٍ أَسْکَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِکَ وَ رَفَعْتَهُمْ عَنْ أَرْضِکَ هُمْ أَعْلَمُ خَلْقِکَ بکَ وَ أَخْوَفُهُمْ لَکَ وَ أَقْرَبُهُمْ مِنْکَ لَمْ یَسْکُنُوا الْأَصْلَابَ وَ لَمْ یُضَمَّنُوا الْأَرْحَامَ وَ لَمْ یُخْلَقُوا مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ وَ لَمْ یَتَشَعَّبْهُمْ رَیْبُ الْمَنُونِ وَ إِنَّهُمْ عَلَی مَکَانِهِمْ مِنْکَ وَ مَنْزلَتِهِمْ عِنْدَکَ وَ اسْتِجْمَاعِ أَهْوَائِهِمْ فِیکَ وَ کَثْرَةِ طَاعَتِهِمْ لَکَ وَ قِلَّةِ غَفْلَتِهِمْ عَنْ أَمْرِکَ لَوْ عَایَنُوا کُنْهَ مَا خَفِیَ عَلَیْهِمْ مِنْکَ لَحَقَّرُوا أَعْمَالَهُمْ وَ لَزَرَوْا عَلَی أَنْفُسهِمْ وَ لَعَرَفُوا أَنَّهُمْ لَمْ یَعْبُدُوکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ وَ لَمْ یُطِیعُوکَ حَقَّ طَاعَتِکَ.[/hadith]

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 308

منها: من ملائکة أسکنتهم سمواتک، و رفعتهم عن أرضک، هم أعلم خلقک بک، و أخوفهم لک، و أقربهم منک، لم یسکنوا الأصلاب، و لم یضمّنوا الأرحام، و لم یخلقوا من ماء مهین، و لم یشعّبهم ریب المنون، و إنّهم علی مکانهم منک، و منزلتهم عندک و استجماع أهوائهم فیک، و کثرة طاعتهم لک، و قلّة غفلتهم عن أمرک، لو عاینوا کنه ما خفی علیهم منک، لحقّروا أعمالهم، و لزروا علی أنفسهم، و لعرفوا أنّهم لم یعبدوک حقّ عبادتک، و لم یطیعوک حقّ طاعتک. (21655- 21386)

اللغة:

و (ماء مهین) أی ضعیف حقیر و هی النطفة و (انشعبت) أغصان الشجرة و تشعّبت تفرّقت و (المنون) الدّهر من مننت الشیء قطعته، لأنه یقطع الأعمار و (زری) علیه زریا من باب رمی و زریة و زرایة بالکسر عابه و استهزء به قال أبو عمر الشیبانی: الرّاری علی الانسان هو الذی ینکر علیه و لا یعدّه شیئا.

الاعراب:

و قوله علیه السّلام لم یخلقوا من ماء مهین، حرف من ابتدائیة نشویّة، و قوله: و انّهم علی مکانهم، جملة مستأنفة و خبر إن الجملة الشرطیة الآتیة أعنی قوله:

لو عاینوا آه، و علی فی قوله: علی مکانهم، للاستعلاء المجازی، و المعنی أنهم حالکونهم مستقرّین علی مکانهم المعیّن لهم منک و منزلتهم الموجودة لهم عندک لو عاینوا ما خفی علیهم لحقّروا أعمالهم.

المعنی:

فقال (من ملائکة أسکنتهم سماواتک و رفعتهم عن أرضک) هذا محمول علی الأغلب أو المراد أنّ مسکنهم الأصلی هو السّماء، فلا ینافی کون بعضهم فی الأرض لاقتضاء المصلحة و التّدبیر مثل الکرام الکاتبین و المجاورین بمرقد الحسین علیه السّلام و نظرائهم.

 (هم أعلم خلقک بک) لتجرّدهم و بعد علومهم من منازعة النفس الأمارة التی هی مبدء السّهو و النسیان و الغفلة، فیکونون أبلغ معرفة و أکمل علما (و أخوفهم لک) لأنّ العلم کلما کان أکمل کان الخوف آکد و الخشیة أشدّ کما قال تعالی: «إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادهِ الْعُلَماءُ».

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 322

قال الطبرسی أی لیس یخاف اللّه حقّ خوفه و لا یحذر معاصیه خوفا من نقمته إلّا العلماء الذین یعرفونه حقّ معرفته و إنما خصّ العلماء بالخشیة لأنّ العالم أحذر لعقاب اللّه من الجاهل، حیث یختصّ بمعرفة التوحید و العدل و یصدّق بالبعث و الحساب و الجنّة و النّار.

 (و أقربهم منک) أی من حیث الشرف و الرتبة لا بالمکان و المنزلة، لتنزّهه سبحانه عن المحلّ و المکان و تقدّسه من لوازم الامکان، و غیر خفیّ أنّ نفضیلهم علی غیرهم فی القرب و الشرف إنما هو إضافیّ لا حقیقیّ فقد قدّمنا فی شرح الفصل الخامس من فصول الخطبة التسعین أنّ بعض أفراد البشر کالنبیّ و الأئمة علیهم السّلام أفضل منهم و أشرف، و قد تقدّم فی الفصل المذکور شرح حالات الملائکة مستوفا، و کذلک فی شرح الفصل التّاسع من فصول الخطبة الاولی من أراد الاطّلاع فلیراجع إلیه.

و قوله (لم یسکنوا الأصلاب) و ما یتلوه من الجملات الثّلاث السّلبیة إشارة إلی ارتفاعهم عن النقصانات البشریة، أی لم یسکنوا أصلاب الآباء (و لم یضمّنوا الأرحام) أی أرحام الامّهات یعنی لم یخالطوا المحالّ المستقذرة (و لم یخلقوا من من ماء مهین) أی ضعیف حقیر (و لم یشعبهم ریب المنون) أی لم یفرّقهم حوادث الدهر، و هو إشارة إلی سلامتهم من الأمراض و الأسقام البدنیة العارضة للموادّ العنصریة المانعة من الاستغراق التامّ، و التّوجه الکلّی لشهود أنوار الحضرة الرّبوبیة.

 (و أنّهم علی مکانهم منک و منزلتهم عندک) یعنی أنهم علی ما هم علیه من القرب و الزلفی (و استجماع أهوائهم فیک) أی کمال محبّتهم لک و رغبتهم و شوقهم الیک (و کثرة طاعتهم لک) بحیث لا یفترون عن تسبیحک و لا یسئمون عن تقدیسک (و قلّة غفلتهم عن أمرک) التعبیر بقلّة الغفلة لمحض المشاکلة و المقابلة بکثرة الطاعة، و إلّا فلا یتصوّر فی حقّهم الغفلة کما یدلّ علیه قوله سبحانه: «فَالَّذینَ عِنْدَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ باللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ هُمْ لا یَسْأَمُونَ» .

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 323

و فی دعاء الصّحیفة العلویّة السجّادیة علی صاحبها آلاف الصّلاة و السّلام و التحیّة فی الصّلاة علی حملة العرش: اللّهمّ و حملة عرشک الذی لا یفترون من تسبیحک و لا یسأمون من تقدیسک و لا یستحسرون عن عبادتک و لا یؤثرون التقصیر علی الجدّ فی امرک و لا یغفلون عن الوله الیک.

فانّ المقصود ذلک کلّه الاشارة إلی کمال مراتبهم فی صنوف العبادات و التأکید لاستغراقهم فی مقام المعرفة و المحبّة و بیان خلوّ عبودیّتهم من النقصانات اللّاحقة، فانّ کلّا من هذه الصّفات المنفیة لو وجد کان نقصانا فیما یتعلّق به و اعراضا عن الجهة المقصودة.

و بالجملة فالغرض أنّ هؤلاء الملائکة الرّوحانیّات مع هذه المراتب و الکمالات التی لهم (لو عاینوا کنه ما خفی علیهم منک) أی لو عرفوک حقّ معرفتک (لحقروا أعمالهم) علما منهم بأنها لا تلیق بحضرتک (و لزروا علی أنفسهم) أی عابوها و عاتبوها لمعرفتهم بکونهم مقصّرین فی القیام بوظایف عبودیّتک (و لعرفوا أنّهم لم یعبدوک حقّ عبادتک و لم یطیعوک حقّ طاعتک) لظهور أنّ العبادة و الطاعة إنما هی علی قدر المعرفة و کلّما کانت المعرفة أکمل کانت العبادة أکمل، فعبادتهم الحالیة علی قدر معرفتهم الموجودة، فلو ازدادت المعرفة ازدادت العبادة لا محالة.

الترجمة:

(بعض دیگر از این خطبه) در صفت فرشتگان فرموده:

از ملائکه که ساکن نمودی ایشان را در آسمانهای خود، و برداشتی ایشان را از زمین خود، ایشان داناترین مخلوقات تو است بتو، و ترسنده ترین خلایق است مر تو را، و مقرّب ترین ایشان است از تو، ساکن نشده اند ایشان در پشت پدران، و نهاده نشده اند در رحمهای مادران، و آفریده نشده اند از نطفه که ضعیف است و بی مقدار، و پراکنده نساخته است ایشان را حوادث روزگار.

و بدرستی که ایشان در مکان قربی که ایشان را است از تو، و منزلت و مرتبتی که ایشان را است نزد تو، و کمال خواهشهائیست که ایشان را است در تو، و کثرت عبادتی که ایشان را است بتو، و کمی غفلتی که ایشان را است از امر تو اگر مشاهده کنند پایان آنچه که پنهانست برایشان در معرفت، هر آینه حقیر می شمارند عملهای خودشان را و هر آینه عتاب می نمایند بر نفسهای خود، و هر آینه می دانند که ایشان نپرستیده اند تو را حقّ پرستش، و فرمان نبرده اند تو را همچنان که لایق فرمان برداری تست.