[hadith]و منها فی خطاب أصحابه:
وَ قَدْ بَلَغْتُمْ مِنْ کَرَامَةِ اللَّهِ تَعَالَی لَکُمْ مَنْزلَةً تُکْرَمُ بهَا إِمَاؤُکُمْ وَ تُوصَلُ بهَا جِیرَانُکُمْ وَ یُعَظِّمُکُمْ مَنْ لَا فَضْلَ لَکُمْ عَلَیْهِ وَ لَا یَدَ لَکُمْ عِنْدَهُ وَ یَهَابُکُمْ مَنْ لَا یَخَافُ لَکُمْ سَطْوَةً وَ لَا لَکُمْ عَلَیْهِ إِمْرَةٌ، وَ قَدْ تَرَوْنَ عُهُودَ اللَّهِ مَنْقُوضَةً فَلَا تَغْضَبُونَ وَ أَنْتُمْ لِنَقْضِ ذمَمِ آبَائِکُمْ تَأْنَفُونَ، وَ کَانَتْ أُمُورُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ تَرِدُ وَ عَنْکُمْ تَصْدُرُ وَ إِلَیْکُمْ تَرْجِعُ، فَمَکَّنْتُمُ الظَّلَمَةَ مِنْ مَنْزلَتِکُمْ وَ أَلْقَیْتُمْ إِلَیْهِمْ أَزمَّتَکُمْ وَ أَسْلَمْتُمْ أُمُورَ اللَّهِ فِی أَیْدیهِمْ، یَعْمَلُونَ بالشُّبُهَاتِ وَ یَسیرُونَ فِی الشَّهَوَاتِ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ فَرَّقُوکُمْ تَحْتَ کُلِّ کَوْکَبٍ لَجَمَعَکُمُ اللَّهُ لِشَرِّ یَوْمٍ لَهُمْ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 270
الفصل الثانی:
منها فی خطاب أصحابه: و قد بلغتم من کرامة اللّه لکم منزلة تکرم بها إمائکم، و توصل بها جیرانکم، و یعظّمکم من لا فضل لکم علیه، و لا ید لکم عنده، و یهابکم من لا یخاف لکم سطوة، و لا لکم علیه إمرة، و قد ترون عهود اللّه منقوضة، فلا تغضبون، و أنتم لنقض ذمم آبائکم تأنفون، و کانت أمور اللّه علیکم ترد، و عنکم تصدر، و إلیکم ترجع، فمکنتم الظّلمة من منزلتکم، و ألقیتم إلیهم أزمّتکم، و أسلمتم أمور اللّه فی أیدیهم، یعملون فی الشّبهات، و یسیرّون فی الشّهوات، و أیم اللّه لو فرّقوکم تحت کلّ کوکب لجمعکم اللّه لشرّ یوم لهم. (20903- 20801)
اللغة:
(الوصل) ضدّ القطع و (الذّمة) العهد و الامان و الضمان و الحرمة و الحقّ و (الید) النّعمة و (أنف) انفا من باب فرح استنکف.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 271
الاعراب:
واو فی قوله علیه السّلام: و أنتم للحال، و الجملة بعدها حال من فاعل تغضبون، و جملة یعملون فی الشبهات استینافیة بیانیة أو حال من الضمیر المجرور فی أیدیهم و لو فی قوله: و لو فرقوکم، بمعنی ان الشرطیة إذ لو ابقیت علی معناها الأصلیّ لدلّت علی الانتفاء عند الانتفاء کما فی قوله تعالی: «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا».
و هو باطل و الاتیان بالشرط و الجواب ماضیین إشارة إلی تصویر غیر الحاصل بصورة الحاصل أو تنبیها علی وقوعهما لا محالة.
المعنی:
اعلم أنّ هذا الفصل من کلامه علیه السّلام کما قال الشّارح المعتزلی خطاب لأصحابه الذین أسلموا مدنهم و نواحیهم إلی جیوش معاویة التی کان یغیر بها علی أطراف أعمال علیّ علیه السّلام کالأنبار و غیرها ممّا تقدّم ذکرها فی الشرح فقال علیه السّلام لهم (و قد بلغتم من کرامة اللّه لکم) بالاسلام بعد ان کنتم مجوسا و صابئة و عبدة أصنام (منزلة) عظیمة (تکرم بها امائکم) و عبیدکم و من کان مظنة المهانة و المذلة (و توصل بها جیرانکم) أی الملتجئین إلیکم من معاهد أو ذمیّ، فانّ اللّه تعالی حفظ لهم ذمام المجاورة لکم حتّی عصم دمائهم و أموالهم، و یحتمل أن یراد به المجاورون فی المسکن.
(و یعظّمکم من لا فضل لکم علیه و لا ید لکم عنده) کالرّوم و الحبشة، فقد عظموا مسلمی العرب لتقمّصهم بلباس الاسلام و اظهارهم شعاره (و یهابکم من لا یخاف لکم سطوة و لا لکم علیه امرة) أی أمارة و سلطنة کالملوک فی أقاصی البلاد مثل الهند و الصّین و نحوها، فانهم هابوا دولة الاسلام و إن لم یخافوا سطوتها و سیوفها
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 272
و ذلک لأنّه شاع و ذاع أنّهم قوم صالحون إذا دعوا اللّه استجاب اللّه دعوتهم و ینصرهم بملائکته و یمدّهم بجنوده، هذا.
و لما قرّر نعمة اللّه و منته علیهم أردفه بالتوبیخ لهم علی التقصیر فی أداء واجب حقّه، و أشار إلی ارتکابهم بعض مسببات کفران نعمته بقوله: (و قد ترون عهود اللّه منقوضة فلا تغضبون) أراد بذلک رؤیتهم من أهل الشّام و أمثالهم فعل المنکرات من مخالفة الأحکام الشّرعیة و الأوامر الالهیة و البغی و الخروج علی الامام المفترض الطّاعة، و الاغارة علی المسلمین و المعاهدین و عدم إنکارهم علی ذلک و سکوتهم علیه مع تمکّنهم من إزالته و دفعه بالجهاد و الجدل.
و بالجملة فالمراد أنکم ترون عهود اللّه التی أخذها علی العباد باتیان الواجبات و ترک المنهیّات منقوضة فلا تنکرونه و تسکتون علیه (و أنتم لنقض ذمم آبائکم تأنفون) و تستنکفون، و لا ریب أنّ السکوت عن انکار تلک المنکرات مع الاستنکاف عن نقض ذمم الآباء یدلّ علی أنّ عهود اللّه سبحانه أهون و أضعف عندهم من عهود آبائهم، و هو فی حدّ الکفر.
(و کانت امور اللّه علیکم ترد و عنکم تصدر و إلیکم ترجع) قال العلّامة المجلسیّ (ره) أی أنتم المخاطبون بالأوامر و النواهی، أو کنتم قبل ذلک فی أیام الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم موارد الامور و مصادرها مطیعین له منکرین للمنکرات، و کان المراد بالورود السّؤال و بالصدور الجواب و بالرّجوع التحاکم. و یمکن تعمیم المراد بالورود و الصّدور، فالمراد بالرّجوع رجوع النفع و الضرر فی الدّارین.
و قال الشّارح المعتزلی: کانت الأحکام الشّرعیة إلیکم ترد منّی و من تعلیمی إیّاکم و تثقیفی «1» لکم، ثمّ یصدر عنکم إلی من تعلّمونه إیّاها من أتباعکم و تلامذتکم، ثمّ یرجع إلیکم بأن یتعلّمها بنوکم و إخوتکم من هؤلاء الاتباع و التّلامذة.
(1) التثقیف التفهیم من ثقفت الحدیث فهمته لبرعة، منه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 273
(ف) فررتم من الزّحف لما أغارت جیوش الشام علیکم و (مکّنتم الظلمة من منزلتکم) بتخاذلکم عن جهادکم (و ألقیتم إلیهم أزمّتکم) کالدّابة التی زمامها بید راکبها یوجّهها أین شاء و یتصرّف فیها کیف یشاء (و أسلمتم أمور اللّه فی أیدیهم) أی جعلتم امور اللّه و أحکامه الجاریة فی بلاده و عباده مسلّمة مفوّضة إلیهم موکولة إلی آرائهم، و کلّ ذلک بالتقصیر عن مجاهدتهم.
(یعملون فی) التکالیف الشرعیة و الأحکام الالهیّة با (الشبهات) الفاسدة و الآراء الکاسدة یزعمونها حججا باهرة و براهین ساطعة (و یسیرون فی الشّهوات) النفسانیة و ینهمکون فیها.
ثمّ أخبر بمآل حال بنی امیّة المشار إلیهم بالظلمة تحذیرا لهم و إنذارا بقوله: (و ایم اللّه لو فرّقوکم تحت کلّ کوکب) و بدّدوکم فی البلاد کنایه (لجمعکم اللّه لشرّ یوم لهم) و ینتقم بسوء أعمالهم عنهم، و کنّی بشّر الیوم عن ظهور المسورة من أهل العراق و خراسان و انتقامهم من بنی امیّة و أهل الشام، و یحتمل أن یکون إشارة إلی ظهور إمام الزّمان علیه السّلام و جمعهم فی الرّجعة، و المراد جمع صنفهم و اللّه ولیّ التّوفیق.
الترجمة:
بعض دیگر از این خطبه شریفه در خطاب بأصحاب خود و توبیخ و ملامت ایشان بتقصیر از جهاد أهل شام و أتباع معاویه بی ایمان است می فرماید:
و بتحقیق که رسیدید شما از کرامت و نوازش حضرت عزّت مر شما را که عبارتست از مشرف نمودن شما بشرف اسلام بمنزله و مقامی که گرامی داشته می شود بسبب آن منزلت کنیزهای شما، و پیوند می شود أشخاصی که در أمان شما می باشند از أهل ذمه و معاهدین، و تعظیم میکند شما را کسی که هیچ فضیلت و مزیتی نیست شما را بر او، و هیچ نعمتی نیست شما را در نزد او، و می ترسد از شما کسی که نمی ترسد از قهر و غلبه شما، و نیست مر شما را بر او أمارت و حکومت.
و بتحقیق می بینید شما عهدهای خداوند شکسته شده پس غضب نمی کنید و متغیّر نمی شوید و حال آنکه شما از برای شکستن عهدهای پدران خود استنکاف دارید، و بود أمرهای خدا بر شما وارد می شد و از شما صادر می گردید و بشما راجع بود.
پس تمکین دادید ظالمین را از بنی امیه و بنی مروان و سایر أهل شام بمنزل خودتان، و بیفکندید بسوی ایشان جلو خودتان، و مطیع و منقاد شدید بایشان و سپردید کارهای خدا را در دست ایشان عمل میکنند آنها بشبههای باطله، و سیر میکنند در شهوات و خواهشات نفسانیه، و بخدا سوگند اگر پراکنده کنند ایشان شما را در زیر هر أختری هر آینه جمع کند شما را خدا برای بدترین روزی که از برای ایشانست، که عبارتست از روز ظهور امام زمان علیه السّلام.
