[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) و فیها یبیّن فضلَ الإسلام و یذکر الرسول الکریم ثم یلوم أصحابه:
دین الإسلام:
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی شَرَعَ الْإِسْلَامَ فَسَهَّلَ شَرَائِعَهُ لِمَنْ وَرَدَهُ وَ أَعَزَّ أَرْکَانَهُ عَلَی مَنْ غَالَبَهُ، فَجَعَلَهُ أَمْناً لِمَنْ عَلِقَهُ وَ سلْماً لِمَنْ دَخَلَهُ وَ بُرْهَاناً لِمَنْ تَکَلَّمَ بهِ وَ شَاهِداً لِمَنْ خَاصَمَ عَنْهُ وَ نُوراً لِمَنِ اسْتَضَاءَ بهِ وَ فَهْماً لِمَنْ عَقَلَ وَ لُبّاً لِمَنْ تَدَبَّرَ وَ آیَةً لِمَنْ تَوَسَّمَ وَ تَبْصِرَةً لِمَنْ عَزَمَ وَ عِبْرَةً لِمَنِ اتَّعَظَ وَ نَجَاةً لِمَنْ صَدَّقَ وَ ثِقَةً لِمَنْ تَوَکَّلَ وَ رَاحَةً لِمَنْ فَوَّضَ وَ جُنَّةً لِمَنْ صَبَرَ. فَهُوَ أَبْلَجُ الْمَنَاهِجِ وَ أَوْضَحُ الْوَلَائِجِ، مُشْرِفُ الْمَنَارِ، مُشْرِقُ الْجَوَادِّ، مُضِیءُ الْمَصَابیحِ، کَرِیمُ الْمِضْمَارِ، رَفِیعُ الْغَایَةِ، جَامِعُ الْحَلْبَةِ، مُتَنَافِسُ السُّبْقَةِ، شَرِیفُ الْفُرْسَانِ، التَّصْدیقُ مِنْهَاجُهُ وَ الصَّالِحَاتُ مَنَارُهُ وَ الْمَوْتُ غَایَتُهُ وَ الدُّنْیَا مِضْمَارُهُ وَ الْقِیَامَةُ حَلْبَتُهُ وَ الْجَنَّةُ سُبْقَتُهُ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 254
و من خطبة له علیه السّلام و هی المأة و الخامسة من المختار فی باب الخطب و شرحها فی ضمن فصلین، و صدرها مرویة فی الکافی باختلاف کثیر تطلع بعد الفراغ من شرح الفصل إنشاء اللّه تعالی.
الفصل الاول:
الحمد للّه الّذی شرع الإسلام فسهل شرایعه لمن ورده، و أعزّ أرکانه علی من غالبه، فجعله أمنا لمن علقه، و سلما لمن دخله، و برهانا لمن تکلّم به، و شاهدا لمن خاصم به، و نورا لمن استضاء به، و فهما لمن عقل، و لبّا لمن تدبّر، و آیة لمن توسّم، و تبصرة لمن عزم، و عبرة لمن اتّعظ، و نجاة لمن صدّق، و ثقة لمن توکّل، و راحة لمن فوّض، و جنّة لمن صبر، فهو أبلج المناهج، و أوضح الولائج، مشرف المنار، مشرق الجوادّ، مضیّ المصابیح، کریم المضمار، رفیع الغایة، جامع الحلبة، متنافس السّبقة، شریف الفرسان، التّصدیق منهاجه، و الصّالحات مناره، و الموت غایته، و الدّنیا مضماره، و القیمة حلبته، و الجنّة سبقته.
اللغة:
(شرع) اللّه لنا کذا من باب منع أی أوضحه و أظهره و سنّه و الشّریعة کالمشرعة مورد الناس للاستسقا سمیّت بذلک لوضوحها و ظهورها، قال الأزهریّ و لا تسمیّها العرب مشرعة حتی یکون الماء عدّ الا انقطاع له کماء الأنهار، و یکون ظاهرا معیّنا و لا یستقی منه برشاء فان کان من ماء الأمطار فهو الکرع بفتحتین و (السّلم) بکسر السین و سکون اللّام الصّلح یقال خذوا بالسّلم أی بالصّلح و یطلق علی المسالم أی المصالح کما یطلق الحرب علی المحارب و علیه ما فی الزّیارة: أنا سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم. و (توسّم) الشیء تفرّسه و تخیّله و (الأبلج) المتّضح من بلج الصّبح أضاء و أشرق و (المنهج) الطریق الواضح المستقیم و (الولیجة) بطانة الرّجل و خاصّته،
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 256
و فی شرح المعتزلی هو المدخل إلی الوادی و غیره و (المشرف) المرتفع و (المضمار) موضع یضمر فیه الخیل للسّباق أو زمان التضمیر.
و (الحلبة) بالحاء المهملة و الباء الموحّدة وزان سجدة خیل تجمع للسباق من کلّ أوب و لا تخرج من وجه واحد یقال جاءت الفرس فی آخر الحلبة أی فی آخر الخیل و (السبقة) محرّکة ما یتراهن علیه المتسابقان.
المعنی
اعلم أنّ هذا الفصل من کلامه علیه السّلام ملتقط من فصلین أوّلهما فی ذکر وصف الاسلام و بیان فضایله، و ثانیهما فی مدح رسول اللّه و تعظیمه و تبجیله و ذکر أوصافه الکمالیّة، و عقبه بالدّعاء الخیر علیه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 257
أما الفصل الاول:
فهو قوله (الحمد للّه الذی شرع الاسلام) أی سنّ الاسلام أو أوضحه و أظهره استعاره بالکنایه- استعاره تخییلیة (فسهل شرایعه لمن ورده) شبّه الاسلام بنهر جار دائم الجریان و استعار عنه علی سبیل الکنایة و الجامع أنّ کلّا منهما یروی الغلیل و العطشان إلّا أنّ الماء یروی من غلل الأبدان و الاسلام من غلّ الأرواح، أو أنّ بکلّ منهما یحصل الطهارة و النظافة إلا أنّ الماء یطهرّ من القذر و النّجس، و الاسلام من الکفر و الرّجس و استعار الشرائع للاسلام علی سبیل التخییل، و المراد أنه سبحانه سهّل موارد العقول لمن أراد الدخول إلی الاسلام.
قال الشارح البحرانی: و تسهیله لها ایضاح قواعده و خطاباته بحیث یفهمهما الفصیح و الألکن، و یشارک الغبیّ فی ورد مناهله الفطن الذکیّ.
استعاره بالکنایه- استعاره تخییلیة (و أعزّ أرکانه علی من غالبه) استعارة بالکنایة ایضا فانه شبهه بحصن عال و قصر مشید مستحکم البنیان، و محکم القواعد و الأرکان و اثبات الأرکان تخییل، و الجامع کونهما محفوظا من أن یهدم و یغالب، یعنی أنه سبحانه أعزّه و حماه من أن یتسلّط علیه المشرکون و یغلب علیه الکافرون کما قال تعالی: «وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبیلًا».
(فجعله أمنا لمن علقه) لا یخفی ما فی هذه الفقرة و ما یتلوها من حسن الخطابة حیث ناط بکلّ واحدة من اللّفظات لفظة تلایمها و تناسبها لو نیطت بغیرها لما انطبقت علیها و لا استقرّت فی قرارها، ألا تراه کیف رتّب الأمن علی التعلّق، و السّلم.
علی الدّخول، و البرهان علی التکلّم، و الشهادة علی المخاصمة و کذا غیرها، فلو غیّر الاسلوب و قال: أمنا لمن تکلّم، و برهانا لمن دخل لکان الکلام معیبا مختلّ المعنی خارجا عن قانون الخطابة.
إذا عرفت ذلک فأقول: مراده علیه السّلام بهذه الفقرة أنه سبحانه جعل الاسلام سببا لأمن من تعلّق به فی الدّنیا من إراقة الدّماء و فی الآخرة من النار و من غضب الجبار استعاره (و سلما لمن دخله.)
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 258
قیل: استعار علیه السّلام لفظ السّلم باعتبار عدم اذاه لمن دخله فهو کالمسالم له أقول: و الأشبه أن یکون المراد أنّ من دخل الاسلام یکون الاسلام صلحا بینه و بین المسلمین به یحقن دمه و یقرّ علی ما یملکه (و برهانا لمن تکلّم به) أی من تکلّم مصاحبا بالاسلام و متّصفا به فهو برهان له بمعنی أنّ فیه بیّنة و حجّة یدلّ علی حقّیته (و شاهدا لمن خاصم به) أی من کان من المسلمین فی مقام المخاصمة بالملل الخارجة فالاسلام شاهد له، یعنی أنّ فیه ما هو شاهد و یشهد بصحّة قوله قال سبحانه: «أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ».
قال الطریحی: أی برهان من اللّه و بیان و حجّة علی أنّ دین الاسلام حقّ، و هو دلیل العقل و یتلوه أی یتبع ذلک البرهان شاهد یشهد بصحّته و هو القرآن (و نورا لمن استضاء به) إذ به یهتدی إلی الجنّة، و یسلک إلیه کما یهتدی بالنور مجاز من باب إطلاق اسم المسبّب علی السّبب (و فهما لمن عقل) إذ بالدخول فیه و بریاضة النّفس بقواعده و أرکانه یتهیّأ الذّهن لقبول الأنوار الالهیّة و فهم الأسرار الحقّة فهو سبب للفهم الذی هو جودة تهیّؤ الذّهن لقبول ما یرد علیه فاطلق لفظه علیه مجازا من باب إطلاق اسم المسبّب علی السّبب (و لبّا لمن تدبّر) قال البحرانی: لما کان اللبّ هو العقل اطلق علیه لفظ العقل و إن کان سببا له، و أراد العقل بالملکة و ما فوقه من مراتب العقل فانّ الاسلام و قواعده أقوی الأسباب لحصول العقل بمراتبه (و آیة لمن توسّم) أی علامة یهتدی به إلی الحقّ للمتوسّم و هو المتفرّس المتأمّل المتثبّت فی نظره حتّی یعرف حقیقة سمت الشی ء (و تبصرة لمن عزم) یعنی أنه موجب لبصیرة من قصد علی فعل الخیر و تبصرة له فی إتیانه به علی ما ینبغی أن یکون علیه.
(و عبرة لمن اتّعظ) یعنی من کان متدیّنا بدین الاسلام و نظر فیما وقع فی القرون الخالیة للام الماضیة و أنهم کیف اختر متهم أیدی المنون و انتسفتهم القرون فهو یعتبر بذلک و یتّعظ به.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 259
و یحتمل أن یکون المراد أن نفس الاسلام عبرة للمتّعظین، و ذلک لأنّ من لاحظ رونق الاسلام و نظر فی علوّ قدره و ارتفاع کلمته و ظهور سلطانه و ظفر المسلمین علی قلّتهم علی المشرکین مع کثرتهم. یحصل له بذلک عبرة و بصیرة فی الرّجوع إلی الحقّ.
(و نجاة لمن صدّق) یعنی أنّه سبب لنجاة من صدّق الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فیما جاء به من عند اللّه سبحانه به یحصل له الخلاص فی الدّنیا من القتل و فی الآخرة من العذاب (وثقة لمن توکّل) إذ من دان بدین الاسلام و عرف المواعید الکریمة الثابتة فی الکتاب و السنّة للمتوکلین یحصل له بذلک توکّل علی اللّه و حسن ثقة به (و راحة لمن فوّض) فانّ المسلم إذا کمل إسلامه و فوّض أمره إلی اللّه سبحانه کفاه اللّه جمیع أموره و أراحه من الاهتمام لها و به یشعر قوله سبحانه: «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» .
(و جنّة لمن صبر) أی من صبر علی ما فیه من مشاقّ الطّاعات و کلفة العبادات المالیة و البدنیّة یکون الاسلام وقایة له و جنّة من عذاب النّار و حرّ الجحیم.
(فهو أبلج المناهج) أی معروف الطرق و سیأتی بیانها (و أوضح الولایج) أی ظاهر البواطن و الاسرار لمن نظر إلیه بعین الاعتبار، أو أنه واضح المداخل معروف المسالک کما مرّ فی تفسیر قوله علیه السّلام فسهّل شرایعه لمن ورده (مشرف المنار) أی رفیعة الاعلام، و سیأتی بیان ذلک أیضا (مشرق الجواد) و هو قریب من أبلج المناهج استعاره مرشحة (مضیء المصابیح) المراد بها إما الأدلّة و البراهین الدالة علی حقّیته من الکتاب و السّنة، و استعار لها لفظ المصباح باعتبار أنها یهتدی بها إلیه کما یهتدی بالمصباح فی الظلمات، و إمّا الأئمة الهادون إلیه و المرشدون إلی معالمه، و ذکر الاضائة ترشیح.
(کریم المضمار رفیع الغایة جامع الحلبة متنافس السبقة شریف الفرسان) قال الشارح المعتزلی: کأنه جعل الاسلام کخیل السباق التی مضمارها کریم و غایتها
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 260
رفیعة عالیة و حلبتها جامعة حاویة و سبقتها متنافس فیها و فرسانها أشراف.
أقول: أراد بالفرسان المسلمین المؤمنین، و فسّر سایر ما کان محتاجا إلی التّفسیر بقوله (التصدیق منهاجه) الذی تقدم وصفه بأنه أبلج و أراد به التّصدیق باللّه و برسوله و بما جاء به من عند اللّه سبحانه و الاتیان بلفظ الجمع فیما سبق و بصیغة الافراد هنا أنّ الجمع باعتبار تعدد أفراده و الافراد بملاحظة نفس النوع و معلوم أنّ هذه التصدیقات أنوار واضحة الهدی.
(و الصّالحات مناره) أراد بها الأعمال الصّالحة و جعلها منارا باعتبار إضاءتها و اشراقها (و الموت غایته) و إنما جعله غایة له باعتبار انقطاع التکلیف عنده و انتهائه إلیه و وصفه بالرفعة فیما سبق باعتبار أنّه باب الوصول إلی حظیرة القدس و الجنّة المأوی التی هی أرفع الغایات و منتهی المقاصد.
(و الدّنیا مضماره) لأنه دار مجاز لا دار قرار، و وصفها بالکرم سابقا باعتبار أنّ فیها یحصل الاستعداد للفوز بالدّرجات العالیة و المقامات المتعالیة، و لا ینافی ذلک ما ورد فی ذمّها، لأنه ناظر إلی ذمّ من رکن إلیها و قصّر نظره فیها و غفل عما وراها، فانّ من أبصر بها بصرته، و من أبصر إلیها أعمته.
(و القیامة حلبته) أی ذات حلبته و موضعها الذی یجتمع الکلّ فیها من کلّ ناحیة لأنها یوم الجمع (و الجنّة سبقته) جعلها اللّه سبحانه جزاء للسابقین، و فی مثلها فلیتنافس المتنافسون.
الترجمة:
و از جمله خطب شریفه أن إمام مبین و وارث علم النّبیین است صلواة اللّه علیه و آله أجمعین در ذکر فضائل ملّت اسلام و مناقب حضرت سیّد الأنام علیه و آله آلاف التّحیة و السّلام می فرماید:
حمد بی حدّ معبود بحقی را سزاست که پدید آورد و ظاهر نمود دین اسلام را پس آسان گردانید راههای آنرا بجهة کسی که بخواهد وارد آن شود، و عزیز گردانید رکنهای آنرا بر کسی که بخواهد غلبه آن نماید، پس گردانید آنرا ایمنی از عذاب از برای کسی که در آویخت بآن، و صلح و آشتی از برای کسی که داخل شد در آن، و دلیل روشن از برای کسی که تکلّم کرد بآن، و گواه از برای کسی که مخاصمة نمود بوسیله آن، و نور هدایت از برای کسی که روشنی جست بآن، و فهم از برای کسی که عاقل شود، و عقل از برای کسی که تدبر نماید، و علامت و نشانه از برای کسی که تفرّس و تأمّل نماید و آلة بصیرت از برای کسی که صاحب عزم باشد، و عبرت از برای کسی که پند گیرد، و نجات و خلاصی از برای کسی که تصدیق کرد، و وثوق و اعتماد از برای کسی که توکّل نمود، و راحت و آسایش مر کسی را که تفویض کرد کار خود را بخدا سپر مر کسی را که صبر نمود برنج و عنا پس آن اسلام روشن تر است راههای آن، آشکارتر است سرّهای آن، بلند است مناره آن، تابانست راههای آن، درخشان است چراغهای آن، گرامیست میدان آن، بلند است نهایة آن جمع کننده است حلبه آن یعنی اسبانی که فراهم آورده می شود از أطراف و نواحی متعدّده بجهة اسب دوانی و مسابقت. رغبت کرده شده است سبقت آن یعنی چیزی که مقرر شده بجهت سبقت کننده از اسب دوانها، بزرگوار است سوارهای آن. تصدیق بخدا و رسول راه راست اسلام است، و عملهای صالح مناره او است و مرگ غایت او است، و دار دنیا میدان اسب دوان او است، و روز قیامت صاحب حلبه او، و بهشت عنبر سرشت سبقة او.
