[hadith]أَلَا إِنَّ مَثَلَ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله) کَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ، إِذَا خَوَی نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ، فَکَأَنَّکُمْ قَدْ تَکَامَلَتْ مِنَ اللَّهِ فِیکُمُ الصَّنَائِعُ وَ أَرَاکُمْ مَا کُنْتُمْ تَأْمُلُونَ.[/hadith]
پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، ج4، ص: 373-369
در پرتو آل محمّد(صلی الله علیه وآله):
در قسمت پایانی این خطبه، امام(علیه السلام) همه مخاطبان خود را که منحصر به معاصران خویش نیست، مخاطب ساخته و مقام و موقعیّت اهل بیت را در عباراتی کوتاه، امّا بسیار پر معنا برای آنها شرح می دهد. می فرماید: «آگاه باشید! آل محمّد(صلی الله علیه وآله) همانند ستارگان آسمانند که هرگاه یکی از آنها غروب کند، دیگری طلوع می کند». (أَلاَ إِنَّ مَثَلَ آلِ مُحَمَّد، صَلَّی الله عَلَیْهَ وَ آلَهِ کَمَثَلِ نُجُومِ السَّماءِ: إِذَا خَوَی(1) نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ).
سپس در تکمیل این سخن می افزاید: «گویا (می بینم) در پرتو خاندان پیامبر(صلی الله علیه وآله)، نعمت های الهی بر شما کامل شده و آنچه را آرزو داشته اید خداوند به شما ارزانی داشته است». (فَکَأَنَکُمْ قَدْ تَکَامَلَتْ مِنَ اللهِ فِیکُمُ الصَّنَائِعُ،(2) وَ أَرَاکُمْ مَا کُنْتُمْ تَأْمُلُونَ).
امام(علیه السلام) در این سخن کوتاه، به چند نکته اشاره فرموده; نخست اینکه: آل محمّد(صلی الله علیه وآله) همانند ستارگانند که قرآن مجید درباره آنها می فرماید: «وَ بالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ; آنها به وسیله ستارگان هدایت می شوند».(3) و در جایی دیگر می فرماید: «وَ هُؤَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ; خداوند کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد; تا در تاریکی های صحرا و دریا بوسیله آنها هدایت شوید».(4)
در زمان های قدیم که قطب نما اختراع نشده بود و جادّه ها به صورت امروز نبود، قافله ها در صحراها، و کشتی ها در دریاها، در شب های تاریک به وسیله ستارگان آسمان راه را پیدا می کردند و به منزل مقصود می رسیدند و از ظلمات برّ و بحر رهایی می یافتند. نجات در دنیا و آخرت و راهیابی به سعادت دارَیْن نیز در پرتو هدایت آل محمّد(علیهم السلام) امکان پذیر است.
مطلب دیگر اینکه: آسمان، شب خالی از ستاره نمی شود; هر زمان ستارگانی آرام و آهسته غروب می کنند، ستارگان دیگری در افق مشرق ظاهر می شوند; اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) نیز چنین هستند; هر امامی چشم از جهان فرو می بندد، امام دیگری جای او را می گیرد تا نوبت به حضرت مهدی(علیه السلام) رسد و با قیام خود جهان را پر از عدل و داد کند.
این تعبیر به خوبی نشان می دهد که سلسله امامت گسستنی و تعطیل بردار نیست. یا به تعبیر دیگر: روی زمین از حجّت خدا، هرگز خالی نمی ماند و تعجّب در این است که بعضی از «شارحان نهج البلاغه» (مانند ابن ابی الحدید) هنگامی که جمله های پیشینِ این خطبه را تفسیر می کند، می گوید: اشاره به ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) است که به عقیده طرفداران مذهب ما، در آخرالزمان متولّد می شود و قیام به عدالت می کند.
اگر این گوینده در جمله های محل بحث - که در ذیل خطبه آمده - دقّت می کرد، به اشتباه خود در این سخن پی می برد; ولی افسوس! که گاهی تعصّب ها اجازه نمی دهد تا قرینه ای به این روشنی مورد توجّه قرار گیرد.
آخرین مطلب اینکه: امام(علیه السلام) می فرماید: پیروی از آل محمّد (صلی الله علیه وآله) سبب می شود که به تمام آرزوهای خویش برسید و نعمت های خداوند بر شما به کمال خود برسد و این دلیل بر نقش مؤثّر اهل بیت در تکامل دینی و دنیوی درهمه زمانهاست و اینکه بعضی از شارحان نهج البلاغه آن را اشاره به زمان ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) دانسته اند، سخنی است بدون دلیل.
این احتمال نیز در تفسیر جمله بالا وجود دارد، که امام(علیه السلام) می فرماید: خداوند همه وسایل سعادت را برای شما فراهم کرده، که یکی از آنها وجود آل محمّد (صلی الله علیه وآله) است.
نکته ها:
1- یک حدیث پرمعنا
آنچه امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه، در مورد آل محمّد(صلی الله علیه وآله) و تشبیه آنها به ستارگان آسمان بیان فرموده، در واقع اقتباسی است از حدیث معروف پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) که درباره آنها فرموده است: «أَلنُّجُومُ أَمَانٌ لاَِهْلِ الأَرْضِ مِنَ الْغَرقِ، وَ أَهْلُ بَیْتِی أَمَانٌ لاُِمَّتِی مِنَ الاِْخْتِلاَفِ; ستارگان، مایه امنیّت و نجات ازغرق شدن برای اهل زمین هستند (زیرا در مسافرت های دریایی، با کمک ستارگان به مقصد می رسیدند) و اهل بیت من، سبب امان و نجات امّتم از اختلافات هستند.»
این حدیث را «حاکم نیشابوری» از علمای معروف اهل سنّت در کتاب «مستدرک» از «ابن عبّاس» نقل می کند و به دنبال آن می گوید: «هذا حَدیثٌ صَحیحُ الإِسْنَاد; این حدیثی است که سندش صحیح است».(5)
عدّه دیگری از معاریف اهل سنّت نیز، این حدیث یا شبیه آن را از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نقل کرده اند; از جمله «حموینی» در «فرائد السمطین» «ابن حجر» در «صواعق»، «محمّد بن صبان» در «اسعاف الراغبین» و غیر آنان.(6)
مرحوم «علاّمه مجلسی» در بحث امامت «بحارالأنوار» بابی تحت عنوان «إِنَّهُمْ أَمَانٌ لاَِهْلِ الأَرْضِ مِنَ الْعَذَاب» ذکر کرده، که در آن احادیث متعدّدی از طرق اهل بیت(علیهم السلام) آورده و در ضمن تصریح می کند که «احمد بن حنبل» نیز در مسندش این حدیث را از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نقل کرده است. (7)
روشن است که تشبیه اهل بیت(علیهم السلام) به ستارگان، به دلالت التزامی بر آنچه که امام(علیه السلام) در خطبه بالا فرموده نیز دلالت دارد; چرا که طبیعت ستارگان آسمان چنین است که هر زمان یکی از آنها در افق مغرب غروب کند، دیگری در افق مشرق طلوع می کند. اضافه بر این، تعبیر «أُمَّتی» که در حدیث آمده، نشان می دهد که تمام امّت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در طول زمان می توانند از هدایت های اهل بیت(علیهم السلام) بهره مند شوند درنتیجه، همیشه امامی از اهل بیت(علیهم السلام) در میان امّت خواهد بود.
2- آخرین مرحله تکامل نعمت های الهی
این نکته نیز قابل توجّه است که تکامل نعمت های الهی در پرتو اهل بیت(علیهم السلام) در هر زمان خواهد بود، ولی نهایت کمال آن در عصر ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) ارواحنا فداه است. همان گونه که در حدیثی که مرحوم «ابن میثم» در شرح خطبه بالا نقل کرده است، استفاده می شود. او می گوید: من در خطبه ای از آن حضرت سخنی یافتم که در واقع می تواند شرح خطبه مورد بحث باشد; آنجا که می گوید:
«یَا قَوْمِ اعْلَمُوا عِلْماً یَقِیناً! إِنَّ الَّذی یَسْتَقْبلُ قَائِمُنَا مِنْ أَمْرِجَاهِلِیّتِکُمْ لَیْسَ بدوُنِ مَا اسْتَقْبَلَ الرَّسُولُ مِنْ أَمْرِجَاهِلِیَّتِکُمْ... وَ لَعَمْرِی لَیَنْزعَنَّ عَنْکُمْ قُضَاةُ السُّوءِ، وَ لیَقْبضَنَّ عَنْکُمْ الْمَرَاضَِینَ (المرائین) وَ لَیَعْزلَنَّ عَنْکُمْ أُمَرَاءَ الْجَوْرِ، وَ لَیُطَهِّرَنَّ الأَرْضَ مِنْ کُلِّ غَاشٍّ وَ لَیَعْمَلَنَّ فِیکُمْ بالْعَدْلِ، وَ لَیَقُومَنَّ فِیکُمْ بالْقِسْطَاس الْمُسْتَقِیمِ; ای مردم! به یقین بدانید جاهلیّتی که امام قائم، ما با آن روبه رو می شود، کمتر از جاهلیتی که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) با آن روبه رو شد، نخواهد بود... و به جان خودم سوگند! که او تمام قضات فاسد را از جامعه شما دور می کند و امتیاز طلبان و سازشکاران (یا ریاکاران) را بر می گیرد و حاکمان جور را معزول می سازد و زمین را از هر خیانتکاری پاک می کند و در میان شما به عدل رفتار می نماید و معیارهای صحیح را در میان شما بر پا می دارد.»(8)
پی نوشت:
-
«خوی» از مادّه «خوی» (بر وزن هوا) به معنای غروب کردن و سقوط نمودن است.
-
«صَنایع» جمع «صنیعه» در این گونه موارد به معنای نعمت و احسان است.
-
سوره نحل، آیه 16.
-
سوره انعام، آیه 97.
-
مستدرک حاکم، جلد 3، صفحه 149. (طبق نقل إِحقاق الحق، جلد 9، صفحه 294).
-
برای آگاهی بیشتر به احقاق الحق، جلد 9، صفحه 294 تا 296 مراجعه شود.
-
بحارالانوار، جلد 27، صفحه 308 به بعد.
-
شرح نهج البلاغه ابن میثم، جلد 3، صفحه 9.
