[hadith]وَ خَلَّفَ فِینَا رَایَةَ الْحَقِّ، مَنْ تَقَدَّمَهَا مَرَقَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا زَهَقَ وَ مَنْ لَزمَهَا لَحِقَ، دَلِیلُهَا مَکِیثُ الْکَلَامِ بَطِیءُ الْقِیَامِ سَرِیعٌ إِذَا قَامَ، فَإِذَا أَنْتُمْ أَلَنْتُمْ لَهُ رِقَابَکُمْ وَ أَشَرْتُمْ إِلَیْهِ بأَصَابعِکُمْ جَاءَهُ الْمَوْتُ فَذَهَبَ بهِ فَلَبثْتُمْ بَعْدَهُ مَا شَاءَ اللَّهُ، حَتَّی یُطْلِعَ اللَّهُ لَکُمْ مَنْ یَجْمَعُکُمْ وَ یَضُمُّ نَشْرَکُمْ، فَلَا تَطْمَعُوا فِی غَیْرِ مُقْبلٍ وَ لَا تَیْأَسُوا مِنْ مُدْبرٍ، فَإِنَّ الْمُدْبرَ عَسَی أَنْ تَزلَّ بهِ إِحْدَی قَائِمَتَیْهِ وَ تَثْبُتَ الْأُخْرَی فَتَرْجِعَا حَتَّی تَثْبُتَا جَمِیعاً.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 156
و خلّف فینا رایة الحقّ، من تقدّمها مرق، و من تخلّف عنها زهق، و من لزمها لحق، دلیلها مکیث الکلام، بطیء القیام، سریع إذا قام، فإذا أنتم ألنتم له رقابکم، و أشرتم إلیه بأصابعکم، جاءه الموت فذهب به فلبثتم بعده ما شاء اللّه حتّی یطلع اللّه لکم من یجمعکم و یضمّ نشرکم، «فلا تطعنوا فی عین مقبل تایسوا خ» فلا تطمعوا فی غیر مقبل، و لا تیأسوا من مدبر، فإنّ المدبر عسی أن تزلّ إحدی قائمتیه و تثبت الاخری فترجعا حتّی تثبتا جمیعا.
اللغة:
(و مرق) السهم من الرّمیة خرج عن المرمی و (زهق) الشّی ء من باب منع بطل و هلک و (المکیث) البطیء.
المعنی:
(و خلّف فینا رایة الحقّ) المراد بها إما الثقلان المخلّفان أعنی کتاب اللّه و العترة، أو الثقل الأکبر فقط، و الاستعارة عنهما بالرایة باعتبار أنهما یهتدی بهما السّالکون فی سبیل اللّه کما أنّ الرّایة سبب الهدایة فی منازل الدّنیا (من تقدّمها) و لم یعتدّبها (مرق) من الدّین مروق السهم من الرّمیة (و من تخلّف عنها) و لم یتابعها (زهق) و هلک فی الوادی الضّلالة (و من لزمها) و لم یفارق عنها (لحق) بالحقّ و أصاب الصّواب فی کلّ باب.
قال الشّارح البحرانی: أشار برایة الحقّ إلی کتاب اللّه و سنّته و أشار بتقدّمها و التّخلف عنها إلی طرفی الافراط و التفریط من فضیلة الاستقامة علیها أی أنّ من کان تحتها لاحقا بها فهو علی حاقّ الوسط من الفضایل، و من تقدّمها کان علی طرف الافراط و قد تعدّی فی طلب الدّین و أغلی فیه علی جهل منه کما فعلت الخوارج و من تخلّف عنها کان علی طرف التفریط و التقصیر فهلک فی طرق الضّلال و الحیرة (دلیلها) أی دلیل تلک الرایة، و أراد به حاملها، أو الدّلیل الذی یکون قدام الرایة و یتبعه حاملها فانّ المسافرین و القوافل ربما یکون معهم رایة و دلیل یتقدّمهم الدلیل و یتبعه حامل الرایة و یکون سیرها معه و یتبعهما المسافرون و یسیرون بهما، و الاحتمال الثّانی أظهر، و علی کلّ تقدیر فاستعار به عن نفسه الشریف سلام اللّه علیه و آله و وجه الاستعارة علی الاحتمال الأوّل واضح، لأنه علیه السّلام حامل الکتاب و العالم بما فیه، و أمّا علی الثّانی فلعلّه باعتبار أنّ الکتاب لا یفارقه و هو لا یفارق الکتاب کما یدلّ علیه اخبار الثقلین و أنّه علیه السّلام امام الکتاب، لکونه مفسّرا له مظهرا عمّا فیه.
و قوله: (مکیث الکلام) أی بطیئه یعنی أنّه علیه السّلام ذو تدبّر و تثبّت فی أقواله، فانّ قلّة الکلام من صفات المدح، و کثرته من صفات الذمّ، و من هنا قیل: لسان العاقل من وراء قلبه فاذا أراد الکلام تفکّر فان کان له قال و إن کان علیه سکت، و قلب الجاهل من وراء لسانه فان همّ بالکلام تکلّم به من غیر تروّ سواء کان له أم علیه،
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 159
و یأتی عنه علیه السّلام نظیره فی أواخر الکتاب.
و قوله (بطیء القیام) اشارة إلی تأنیّه فی الامور فانّ التؤدة من صفات العقل و التسرّع من صفات الجهل.
روی فی الوسائل عن الصّدوق باسناده عن أمیر المؤمنین علیه السّلام فی وصیته لمحمّد بن الحنفیة قال علیه السّلام: من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء، و من تورّط فی الامور غیر ناظر فی العواقب فقد تعرض لمفظعات النّوائب، و التدبیر قبل العمل یؤمنک من الندم، و العاقل وعظه التجارب، و فی التجارب علم مستأنف، و فی تقلّب الأحوال علم تجارب الرّجال.
و فیه من مجالس الشیخ باسناده عن أبی قتادة القمّی قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام لیس لحاقن رأی، و لا لملول صدیق، و لا لحسود غنی، و لیس بحازم من لا ینظر فی العواقب و النظر فی العواقب تلقیح للقلوب.
و من محاسن البرقی مسندا عن أبی حمزة الثمالی عن أبی جعفر علیه السّلام قال:
أتی رجل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقال: علّمنی یا رسول اللّه فقال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: علیک بالیأس ممّا فی أیدی النّاس فانّه الغنی الحاضر، قال: زدنی یا رسول اللّه، قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:
ایّاک و الطمع فانّه الفقر الحاضر، قال: زدنی یا رسول اللّه، قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إذا هممت بأمر فتدبّر عاقبته فان یک خیرا و رشدا فاتبعه، و ان یک غیا فاجتنبه.
و الأخبار فی هذا المعنی کثیرة، و فیه قال الشاعر:
و کلّ أناة فی المواطن سودد و لا کأناة من قدیر محکم
و ما الرّای الّا بعد طول تثبّت و لا الحزم إلّا بعد طول تلوّم
و قوله علیه السّلام (سریع إذا قام) یعنی انه إذا ظهر له بعد التثبّت و التروّی وجه المصلحة فی القیام بأمر بادر إلیه و قام به سریعا و انتهض الفرصة.
ثمّ أخذ علیه السّلام یذکّرهم بموته بقوله: کنایه (فاذا أنتم ألنتم له رقابکم) و هو کنایة عن طاعتهم له و انقیادهم لأمره (و أشرتم إلیه بأصابعکم) و هو کنایة عن الاجلال (جاءه الموت فذهب به).
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 160
قال الشّارح المعتزلی: نقل أنّ أهل العراق لم یکونوا أشدّ اجتماعا علیه من الشهر الذی قتل فیه، و جاء فی الأخبار أنّه علیه السّلام عقد للحسن علیه السّلام ابنه علی عشرة آلاف، و لأبی أیّوب الأنصاری علی عشرة آلاف، و لفلان و فلان حتّی اجتمع له مأئة ألف سیف، و أخرج مقدمته أمامه یرید الشّام فضربه اللعین ابن ملجم و کان من أمره ما کان و انقضت تلک الجموع و کانت کالغنم فقد راعیها (فلبثتم بعده ما شاء اللّه) عدم التعیین لمدّة اللبث إشارة إلی طولها (حتی یطلع اللّه) و یظهر (لکم من یجمعکم و یضمّ نشرکم) أی تفرّقکم و أشار علیه السّلام به إلی الامام المنتظر أعنی المهدی صاحب الزّمان علیه السّلام، و قیل: أشار به إلی قائم بنی العباس بعد انقضاء دولة بنی امیة و الأوّل أظهر.
(فلا تطمعوا فی غیر مقبل) قال المجلسیّ (ره): أی من لم یقبل علی طلب هذا الأمر ممّن هو أهله فلا تطمعوا فیه، فانّ ذلک لاختلال بعض شرایط الطلب کما کان شأن أکثر أئمتنا علیهم السّلام، و قیل: أراد بغیر المقبل من انحرف عن الدّین بارتکاب منکر، فانه لا یجوز الطمع فی أن یکون أمیرا لکم، و فی بعض النسخ فلا تطعنوا فی عین مقبل أی من أقبل علی هذا الأمر من أهل البیت فلا تدفعوه عما یرید.
(و لا تیأسوا من مدبر) قال المجلسیّ (ره): أی من أدبر عن طلب الخلافة ممّن هو أهل لها فلا تیأسوا من عوده و اقباله علی الطّلب، فانّ ادباره یکون لفقد بعض الشّروط کقلّة الناصر کنایه (فانّ المدبر عسی أن تزلّ احدی قائمتیه) و هو کنایة عن اختلال بعض الشروط (و تثبت الاخری) و هو کنایة عن وجود بعضها (فترجعا حتّی تثبتا جمیعا) و هو کنایة عن استکمال الشرائط، و لا ینافی النّهی عن الایاس النّهی عن الطّمع، لأنّ عدم الیأس هو التجویز، و الطّمع فوق التجویز، أو لأنّ النهی عن الطمع فی حال عدم الشروط و الاعراض عن الطّلب لذلک أیضا، و النّهی عن الایاس لجواز حصول الشرائط هذا.
الترجمة:
و واپس گذاشت در میان ما علم حق را که عبارت باشد از کتاب اللّه و عترت، چنان علمی که هر کس بپیش افتاد از او خارج شد از دین و ملّت، و هر کس تخلّف نمود از آن هلاک شد در بیابانهای ضلالت، و هر که ملازم شد آنرا لاحق گردید بارباب کمال و سعادت.
دلیل و حامل آن علم صاحب تأنّی است در تکلّم نمودن، و صاحب بطوء است در ایستادن، یعنی کلام و قیام او با فکر و تدبیر و با ملاحظه مآل کار و عاقبت اندیشی است، و صاحب سرعت است آن وقتی که ایستاد بأمری از امور اسلام، و اینها همه اشاره است بنفس شریف خود آن امام علیه السّلام چنانچه می فرماید.
پس زمانی که شما نرم نمودید برای او گردنهای خود را باطاعت و تسلیم، و اشاره نمودید بسوی آن بانگشتان خود از روی اجلال و تعظیم، بیاید بسوی او مرگ پس ببرد او را، پس درنگ نمائید بعد از او بمقداری که خواهد خدا تا این که ظاهر سازد خداوند از برای شما کسی را که جمع کند شما را و بهم آورد پراکنده گی شما را، پس طمع نکنید در کسی که اقبال ننماید بخلافت، و مایوس و ناامید نشوید از کسی که ادبار نماید بخلافت از جهة این که این ادبار کننده شاید که بلغزد یکی از دو قائمه او، و این کنایه است از انتفاء بعض شرائط، و ثابت شود قائمه دیگر او، و این کنایه است از وجود بعض شرایط، پس رجوع نمایند هر دو قائمه تا این که ثابت شوند هر دو تا، و این کنایه است از استکمال شروط.
