[hadith]وَ قَالَ (علیه السلام): لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبهِ، وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ.
[قال الرضی [رحمه الله تعالی] و هذا من المعانی العجیبة الشریفة و المراد به أن العاقل لا یطلق لسانه إلا بعد مشاورة الرویة و مؤامرة الفکرة، و الأحمق تسبق حذفات لسانه و فلتات کلامه مراجعة فکره و مماخضة رأیه، فکأن لسان العاقل تابع لقلبه و کأن قلب الأحمق تابع للسانه].[/hadith]
التاسعة و الثلاثون من حکمه علیه السّلام:
(39) و قال علیه السّلام: لسان العاقل وراء قلبه، و قلب الأحمق وراء لسانه. (74216- 74205)
الاعراب:
وراء، منصوب علی الظرفیة مضاف إلی قلبه و متعلّق بفعل مقدّر، و الجملة خبر قوله: لسان العاقل.
المعنی:
قال الرّضیّ رحمه اللَّه: و هذا من المعانی العجیبة الشریفة، و المراد به أنّ
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 21، ص: 77
العاقل لا یطلق لسانه إلّا بعد مشاورة الرّویّة و مؤامرة الفکر، و الأحمق تسبق حذفات لسانه و فلتات کلامه علی مراجعة فکره و مماخضة رأیه، فکانّ لسان العاقل تابع لقلبه، و کانّ قلب الأحمق تابع للسانه، و روی عنه علیه السّلام هذا الکلام بلفظ آخر و هو: قلب الأحمق فی فیه، و لسان العاقل فی قلبه.
الترجمة:
زبان خردمند دنبال دل اوست، و دل نابخرد دنبال زبان اوست.
سید رضی رحمه اللَّه در شرح این جمله فرموده:
این بیان علی علیه السّلام از معانی مبتکر و شگفت آور و ارجمند است، و مقصود اینست که خردمند لب بسخن نگشاید و دم برنیاورد مگر پس از این که در دل سخن خود را بسنجد و با عقل و خرد آنرا در میان نهد و سفته کند، ولی نابخرد نسنجیده زبان پرانی کند و بی اختیار از چاک دهانش کلمات ناهموار بیرون ریزد و سخنش بر تدبیر و سنجش نظرش پیشی گیرد، باین نظر گویا زبان خردمند دنبال دل او قرار دارد أول فکر میکند و بعد سخن می گوید، و گویا دل نابخرد و أحمق در پس زبان اوست که ناسنجیده سخن می گوید، و این سخن بتعبیر دیگر هم از آن حضرت روایت شده که:
دل احمق در دهان اوست، و زبان خردمند در دل او است.
زبان خردمند اندر پس دل از این رو نگوید سخنهای باطل
سخنهای باطل ز أحمق تراود که پشت زبان قلب او هست کامل
