[hadith]وَ قَالَ (علیه السلام) لِابْنِهِ الْحَسَنِ (علیه السلام):
یَا بُنَیَّ احْفَظْ عَنِّی أَرْبَعاً وَ أَرْبَعاً، لَا یَضُرُّکَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ: إِنَّ أَغْنَی الْغِنَی الْعَقْلُ، وَ أَکْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ، وَ أَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ، وَ أَکْرَمَ الْحَسَب حُسْنُ الْخُلُقِ.
یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ، فَإِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَنْفَعَکَ فَیَضُرُّکَ؛ وَ إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِیلِ، فَإِنَّهُ یَقْعُدُ عَنْکَ أَحْوَجَ مَا تَکُونُ إِلَیْهِ؛ وَ إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ، فَإِنَّهُ یَبیعُکَ بالتَّافِهِ؛ وَ إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَةَ الْکَذَّاب، فَإِنَّهُ کَالسَّرَاب یُقَرِّبُ عَلَیْکَ الْبَعِیدَ وَ یُبَعِّدُ عَلَیْکَ الْقَرِیبَ.[/hadith]
السابعة و الثلاثون من حکمه علیه السّلام:
(37) و قال علیه السّلام لابنه الحسن علیه السّلام: یا بنیّ احفظ عنّی أربعا و أربعا لا یضرّک ما عملت معهنّ: إنّ أغنی الغنی العقل، و أکبر الفقر الحمق، و أوحش الوحشة العجب، و أکرم الحسب حسن الخلق. یا بنیّ إیّاک و مصادقة الأحمق فإنّه یرید أن ینفعک فیضرّک و إیّاک و مصادقة البخیل فإنّه یبعد [یقعد] عنک أحوج ما تکون إلیه و إیّاک و مصادقة الفاجر فإنّه یبیعک بالتّافه، و إیّاک و مصادقة الکذّاب فإنّه کالسّراب یقرّب علیک البعید و یبعّد علیک القریب. (74195- 74116)
اللغة:
(الحمق) و الحمق: قلّة العقل.
الاعراب:
بنیّ، منادی ابن مصغرا و مضافا إلی ضمیر المتکلّم، و فتحه لرفع التقاء الساکنین، ما تکون إلیه عنک أحوج، عنک جار و مجرور متعلّق بیبعد فصل بینهما ما تکون إلیه، و ما مصدریّة زمانیة، و أحوج خبر تکون، و العجب من ابن میثم الشارح حیث جعل أحوج حالا من ضمیر عنک، فتدبّر.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 21، ص: 73
المعنی:
ذکر علیه السّلام فی هذه الجمل من الکلام فصلان: أحدهما فی تدبیر النّفس و من أهمّ مسائل الحکمة العملیة، و الثانی فی آداب المعاشرة و تدبیر الاجتماع و لهذا فصّل أحدهما عن الاخر و قال: أربعا و أربعا.
عرّف وفور العقل بأنه أغنی العقل، و المقصود من غنی العقل أن یکون تعقل الانسان مضیئا یوضح له کافّة جوانب حیاته و جمیع نواحی حوائجه، فیهدیه فی کلّ شأن من الشئون إلی ما هو صلاحه، و یحفظه عن ارتکاب ما یضرّه و لا یحتاج إلی من یکفّله و یحافظه کالقیّم علیه، و من نواحی الحیاة درک لزوم التعلّم عند العالم فیما کان جاهلا، و الرّجوع إلی المشیر إذا کان الأمر علیه مبهما، فلا یکون المراد من غنی العقل التفرّد بکلّ شیء و الاستغناء عن التعلیم و الاستشارة، کیف؟
و النّبی صلّی اللَّه علیه و آله مع کونه کلّ العقل و غیر محتاج إلی المعلّم مأمور بالاستشارة مع امّته فی الامور فقال تعالی: «فَبما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ»- 159 آل عمران».
و تبیّن من ذلک أنّ أکبر الفقر الحمق لأنّ الأحمق لا یهتدی إلی أن یرجع إلی العالم فیما یجهل، و لا إلی المشاور فیما لا یفهم و لا یعقل.
و العجب یوجب الترفع و توقع الاحترام من الأنام، فالمعجب یری نفسه فی مقام لا یری معه غیره فیبتلی بالوحشة و یمنع ترفعه من الانس و الخلطة مع أبناء جنسه، فیزید بذلک وحشته، فالعجب أوحش الوحشة.
و الحسب هو الانتماء إلی بیت رفیع یختلف إلیه النّاس و یحبّون ذویه فاذا کان الانسان صاحب خلق حسن مع أبناء جنسه و بنی نوعه یجتمعون إلیه و یحبّونه.
و المصادقة رابطة و دیّة بین الصدیقین تقتضی المعاونة فی الامور و المشارکة فی دفع المحذور، فاذا کان الصّدیق أحمقا لا یمیز النفع من الضرّ، و لا الخیر من الشرّ و یجلبه رابطة الصّداقة إلی إیصال النفع إلی صدیقه و لکن غباوته و حمقه یجرّه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 21، ص: 74
إلی ایصال الضّرر إلیه کما حکی فی اسطورة: رجل یصادق دبّا فنام و اجتمع علی وجهه الذّبان فأراد الدبّ دفعها فألقی علی وجهه حجرا قتله به.
من أثر الصداقة الاعتماد علی الصدیق عند حدوث حاجة ماسّة تقتضی الاستعانة المالیّة أو العملیّة، و لکن إذا کان الصدیق بخیلا فربما یمنع اعانته أحوج ما یکون الصّدیق، و لو لم یعتمد علیه فربما لجأ بقضاء حاجته إلی غیره ممّن کان یقضیها.
و الفاجر المنهمک فی الشهوة قد خرق ستر الحیاء و خلع العفّة فلا یبالی بما یصدر منه و لو کان بیع صدیقه بأبخس ثمن، فلا یصلح للصّداقة و یجب الحذر عنه و سلب الاعتماد علیه.
تشبیه [و إیّاک و مصادقة الکذّاب فإنّه کالسّراب ...] و أمّا الکذّاب فهو الّذی صار الکذب عادة له و یحکی عمّا لا واقع له فشبّهه علیه السّلام بالسّراب یتلألأ فی البریّة کأنه ماء قریب المکان و کلّما أسرع نحوه العطشان یبعد عنه فلا یصل إلیه أبدا، و الکذّاب یعد الانسان فیخلفه و یقرب إلیه المقاصد و یجلب الإنسان نحوها، و لکن لا یصل الإنسان إلی تلک المقاصد.
الترجمة:
بفرزندش حسن علیه السّلام فرمود:
پسر جانم چهار سفارش را از من نگه دار و چهار سفارش دیگر که تا آنها را بکار بندی زیان نبری: راستی که بالاتر از هر بی نیازی بی نیازی در خردمندی است، و بزرگترتین فقر و بی نوائی حماقت است، وحشتناکترین همه وحشتها خود پسندیست، و ارجمندترین حسب خوش خوئی.
پسر جانم مبادا با أحمق دوستی کنی که می خواهد بتو سود رساند در عوض زیانت می رساند، و مبادا با بخیل دوستی کنی که هنگام نیازمندی بوی از تو رو گردان می شود، و مبادا با هرزه دوستی کنی که تو را به پشیزی می فروشد، و مبادا با دروغزن یار گردی که چون سراب است دور را بتو نزدیک نشان می دهد و نزدیک را دور.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 21، ص: 75
گفت علی با حسنش کای پسر چار سخن دار ز من در نظر
چار دیگر نیز فزایم تو را تا که نیفتی تو بهر ماجرا
به ز خرد بهر تو سرمایه نیست حمق سر حاجت و بی مایه گی است
عجب ز هر وحشتی افزونتر است خوش خوئی از هر حسبی بهتر است
دست کش از دوستی أحمقان چون عوض نفع، دهندت زیان
دوست مگیری ز بخیلان که چون بیندت اندر، بزیانی فزون
از بر تو دور شود همچو باد دوستیت هیچ نیارد بیاد
دوستی هرزه مبادت نصیب چون که فروشد به پشیزت، حبیب
هیچ بکذّاب مکن دوستی همچو سراب است و تهی پوستی
دور نماید که بنزدیک تو است و آنچه بر تو است کند دور چست
