[hadith]فصل نذکر فیه شیئا من غریب کلامه المحتاج إلی التفسیر:

1- و فی حدیثه (علیه السلام): فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ، ضَرَبَ یَعْسُوبُ الدِّینِ بذَنَبهِ، فَیَجْتَمِعُونَ إِلَیْهِ کَمَا یَجْتَمِعُ قَزَعُ الْخَرِیفِ.

[قال الرضی رحمه الله تعالی «الیعسوب» السید العظیم المالک لأمور الناس یومئذ، و القزع قطع الغیم التی لا ماء فیها].[/hadith]

آینده درخشان:

سیّد رضی، صدر این کلام را ذکر نکرده در حالی که بدون آن، مفهوم کلام امام علیه السلام کاملا روشن نمی شود، ولی علامه مجلسی از کتاب غیبت شیخ طوسی این حدیث را به طور کامل با ذکر سند از امام صادق علیه السلام نقل می کند و می گوید : «امیرمؤمنان علیه السلام چنین فرمود: «لا یَزَالُ النَّاسُ یَنْقُصُونَ حَتَّی لا یُقَالَ اللَّهُ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ ضَرَبَ یَعْسُوبُ الدِّینِ بذَنَبهِ فَیَبْعَثُ اللَّهُ قَوْماً مِنْ أَطْرَافِهَا وَیَجِیئُونَ قَزَعاً کَقَزَعِ الْخَرِیفِ وَاللَّهِ إِنِّی لاََعْرِفُهُمْ وَأَعْرِفُ أَسْمَاءَهُمْ وَقَبَائِلَهُمْ وَاسْمَ أَمِیرِهِمْ...؛ مردم پیوسته (ازنظر عقاید مذهبی) رو به نقصان می روند تا زمانی که حتی نام «الله» به فراموشی سپرده می شود. در این هنگام پیشوای دین در جایگاه خود مستقر می شود و خداوند گروهی را از اطراف بلاد برمی انگیزد و مانند پاره های ابر پاییز به سرعت به سراغ او می آیند. به خدا سوگند من آنها را می شناسم و حتی نام آنها و قبیله های آنها و نام امیرشان را نیز می دانم...».

سیّد رضی؛ در تفسیر این حدیث شریف می گوید: «یعسوب به معنای آقا وپیشوای بزرگی است که در آن روز سرپرستی امور مردم را به دست می گیرد و«قزع» به معنای قطعه های ابری است که آب در آنها وجود ندارد (و ازاینرو با سرعت بر صفحه آسمان می دوند و جمع می شوند)»؛ (قالَ الرَّضِیُ: اَلْیَعْسُوبُ : السَّیِّد الْعَظیمُ الْمالِکُ لاُِمُورِ النّاس یَوْمَئِذٍ، وَالْقَزَعُ: قِطَعُ الْغِیَمِ الَّتی لا ماءَ فیها).

جمعی از شارحان نهج البلاغه در تفسیری که سیّد رضی؛ برای «قَزَع» (جمع قُزَعة) کرده است ایراد گرفته و گفته اند: در هیچیک از منابع لغت چنین تفسیری برای «قَزَع» نشده، بلکه همگی آن را به معنای قطعات ابر گرفته اند بی آنکه تصریح کنند: ابری که آب نداشته باشد؛ ولی شاید مرحوم سیّد رضی این معنا را به دلالت التزامی استفاده کرده است، زیرا ارباب لغت گفته اند: قَزَع به قطعه های رقیق و پراکنده ابرها گفته می شود (که با سرعت حرکت می کنند) و طبیعی است که اینگونه ابرها آبی با خود حمل نمی کنند و به همین دلیل هم به سرعت پیش می روند. منظور امام علیه السلام نیز این است که پیروان او به سرعت گرد اوجمع می شوند.

در تفسیر «ذَنَب» نیز شارحان اختلاف کرده و گفته اند «یَعْسُوب» در اصل همان ملکه زنبوران عسل است و هنگامی که استقرار می یابد دم خویش را بر زمین می زند، بنابراین این جمله کنایه از استقرار و استحکام است. این احتمال نیز از سوی بعضی دیگر داده شده که «ذَنَب» به معنای پیروان است و معنای جمله این است که پیشوای دین به همراه پیروان خود به راه می افتاد (در این صورت «ضَرَبَ» به معنای ضَرْب فِی الأرض و حرکت بر روی زمین است).

این احتمال نیز داده شده که زنبور عسل هنگامی که خشم می گیرد نیش خود را بیرون می آورد، بنابراین جمله کنایه از این است که پیشوای دین در برابر ناهنجاریها خشمگین می شود و به پا می خیزد؛ ولی معنای اول مناسبتر به نظر می رسد، هرچند جمع میان این تعابیر و تفسیرها نیز بعید نیست.

در اینکه این سخن درباره چه کسی است، معروف در میان شارحان این است که امام علیه السلام به ظهور حضرت مهدی علیه السلام اشاره می کند و شاهد زنده این سخن همان چیزی است که مرحوم علامه مجلسی در ذیل این حدیث شریف به نقل از غیبت شیخ طوسی از امام صادق علیه السلام از جدش امیرمؤمنان علیه السلام نقل کرده است که می گوید: پیروان و حامیان آن مرد الهی سیصد و سیزده نفر مطابق عده رزمندگان اسلام در غزوه بدرند، همگی گرد او جمع می شوند و آیه شریفه «(أَیْنَ مَا تَکُونُوا یَأْتِ بکُمْ اللهُ جَمِیعآ إِنَّ اللهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ)؛ هرجا باشید، خدا همه شما را حاضر می کند؛ زیرا او، بر هر کاری تواناست» نیز اشاره به همین معناست.

به هرحال می دانیم یاران سیصد وسیزده نفر مربوط به ظهورحضرت مهدی علیه السلام است و این قرینه روشنی است که منظور امام علیه السلام نیز همین معنا بوده است. تفسیر این حدیث شریف به ظهور حضرت مهدی علیه السلام منحصر به شارحان شیعه نیست، ابن ابی الحدید معتزلی نیز می گوید: امام علیه السلام در این جمله از ظهور مهدی علیه السلام خبر می دهد که به عقیده ما در آخرالزّمان متولد می شود. ولی ما پیروان مکتب اهل بیت معتقدیم آن حضرت تولد یافته و هم اکنون زنده و در پشت پرده غیبت است.