[hadith]وَ إِیَّاکَ وَ مُشَاوَرَةَ النِّسَاءِ، فَإِنَّ رَأْیَهُنَّ إِلَی أَفْنٍ وَ عَزْمَهُنَّ إِلَی وَهْنٍ؛ وَ اکْفُفْ عَلَیْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بحِجَابکَ إِیَّاهُنَّ، فَإِنَّ شدَّةَ الْحِجَاب أَبْقَی عَلَیْهِنَّ؛ وَ لَیْسَ خُرُوجُهُنَّ بأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِکَ مَنْ لَا یُوثَقُ بهِ عَلَیْهِنَّ، وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَلَّا یَعْرِفْنَ غَیْرَکَ فَافْعَلْ؛ وَ لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا، فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بقَهْرَمَانَةٍ؛ وَ لَا تَعْدُ بکَرَامَتِهَا نَفْسَهَا وَ لَا تُطْمِعْهَا فِی أَنْ تَشْفَعَ لغَیْرِهَا؛ وَ إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِ غَیْرَةٍ، فَإِنَّ ذَلِکَ یَدْعُو الصَّحِیحَةَ إِلَی السَّقَمِ وَ الْبَرِیئَةَ إِلَی الرِّیَب. وَ اجْعَلْ لِکُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِکَ عَمَلًا تَأْخُذُهُ بهِ، فَإِنَّهُ أَحْرَی أَلَّا یَتَوَاکَلُوا فِی خِدْمَتِکَ؛ وَ أَکْرِمْ عَشیرَتَکَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُکَ الَّذی بهِ تَطِیرُ وَ أَصْلُکَ الَّذی إِلَیْهِ تَصِیرُ وَ یَدُکَ الَّتِی بهَا تَصُولُ. اسْتَوْدعِ اللَّهَ دینَکَ وَ دُنْیَاکَ وَ اسْأَلْهُ خَیْرَ الْقَضَاءِ لَکَ فِی الْعَاجِلَةِ وَ الْآجِلَةِ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ؛ وَ السَّلَام.[/hadith]
و إیّاک و مشاورة النّساء، فإنّ رأیهنّ إلی أفن، و عزمهنّ إلی وهن، و اکفف علیهنّ من أبصارهنّ بحجابک إیّاهنّ فإنّ شدّة الحجاب أبقی علیهنّ، و لیس خروجهنّ بأشدّ من إدخالک من لا یوثق به علیهنّ، و إن استطعت إن لا یعرفن غیرک فافعل، و لا تملّک المرأة من أمرها ما جاوز نفسها، فإنّ المرأة ریحانة و لیست بقهرمانة، و لا تعد بکرامتها نفسها، و لا تطمعها فی أن تشفع لغیرها، و إیّاک و التّغایر فی غیر موضع غیرة، فإنّ ذلک یدعو الصّحیحة إلی السّقم، و البریئة إلی الرّیب، و اجعل لکلّ إنسان من خدمک عملا تأخذه به، فإنّه أحری أن لا یتواکلوا فی خدمتک، و أکرم عشیرتک فإنّهم جناحک الّذی به تطیر، و أصلک الّذی إلیه تصیر، و یدک الّتی بها تصول. أستودع اللّه دینک و دنیاک، و أسأله خیر القضاء لک فی العاجلة و الاجلة، و الدّنیا و الاخرة، و السّلام. (62904- 62524)
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 36
اللغة:
(أفن): الأفن بسکون الفاء، النقص، و المتأفن، المتنقص و روی إلی أفن بالتحریک فهو ضعیف الرأی، أفن الرّجل یأفن أفنا أی ضعف رأیه (الوهن): الضّعف، (القهرمانة): فارسی معرّب.
الاعراب:
و اکفف علیهنّ من أبصارهنّ قال الشارح المعتزلی «ص 124 ج 16 ط مصر»: من هاهنا زائدة و هو مذهب أبی الحسن الأخفش من زیادة من فی الموجب، و یجوز أن یحمل علی مذهب سیبویه فیعنی به: فاکفف علیهنّ بعض أبصارهنّ، بأشدّ خبر لیس، و الباء زائدة، لا تعد: نهی من عدا یعدو أی لا تجاوز، التغایر: تفاعل من الغیرة و هی الرقابة فی النّساء.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 41
المعنی:
ثمّ توجّه علیه السّلام فی آخر وصیّته إلی المعاملة مع النساء و الخدم و هم أهل البیت و الخاصّة و وصّی فی النساء بأمور:
1- ترک المشاورة معهنّ لضعف الرأی و وهن العزم و التصمیم فی الأمور.
2- کفّ أبصارهنّ عن الأجانب و زهرة الدّنیا بواسطة الحجاب علیهنّ فانه موجب لبقائهنّ و وفائهنّ للزّوج.
3- عدم إدخال الرّجال الأجانب علیهنّ فی البیت إذا کانوا أهل ریب و فتنة.
4- عدم إحالة تدبیر امور البیت من شراء الحوائج و الامور الخارجة عن تدبیر أنفسهنّ علیهنّ لأنّ ذلک یؤذیهنّ و یذهب بجمالهنّ و بهائهنّ و ینقص من الاستمتاع بوجودهنّ.
5- عدم إجابتهنّ فی الشفاعة و الوساطة للأغیار، فانّه یوجب توجّههم إلیهنّ و یؤدّی إلی فسادهنّ یوما ما.
6- عدم اظهار الغیرة علیهنّ فی غیر موضعها، و المقصود المنع من سوء الظنّ بهنّ ضنّا علیهنّ و شغفا بحبهنّ فانّه یوجب سوقهنّ إلی الفساد، و یلوث براءة ساحتهنّ بالرّیب و عدم الاعتماد.
و أمّا وصیّته علیه السّلام بالنسبة إلی الخدم فانّه تنتظم أعمال خدمتهم بتقسیم اموره بینهم و إحالة کلّ أمر إلی من یناسبه منهم و جعله مسئولا عنه بخصوصه لئلا یکل بعضهم إلی بعض و یضیع الامور و تبقی بلا مسئول خاصّ.
ثمّ ختم علیه السّلام وصایاه بقوله (و أکرم عشیرتک) و المقصود منه صلة الرّحم المأمور بها فی الکتاب و السنّة معلّلا بأنّ العشیرة کالجناح للطّیران و کالأصل للبنیان و کالید للصّولة علی ذوی العدوان.
و قد قرّر ابن خلدون فی مقدمته المعروفة فی علم الاجتماع و العمران، العصبة و الاعتماد علی العشیرة أصلا ثابتا فی القبض علی الحکومة و السّلطان و تحصیل الزعامة علی سائر أفراد الانسان، و قرّر ذلک الأصل بشواهد کثیرة من التاریخ فی شتّی النواحی و البلدان.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 42
قال فی «ص 117 ج 1 من المقدّمة ط مصر»: الفصل السابع عشر فی أنّ الغایة الّتی تجری إلیه العصبیّة هی الملک.
و ذلک لأنا قدّمنا أنّ العصبیّة بها تکون الحمایة و المدافعة و المطالبة و کل أمر یجتمع علیه و قدّمنا أنّ الادمییّن الطبیعة الانسانیة یحتاجون فی کلّ اجتماع إلی وازع و حاکم یزع بعضهم عن بعض، فلا بدّ أن یکون متغلّبا علیهم بتلک العصبیّة و إلّا لم تتمّ قدرته علی ذلک و هذا التغلّب هو الملک.
الترجمة:
مبادا با زنان خانه خود در کارهایت مشورت کنی زیرا رأی آنان سست است و تصمیمشان نا پایدار است، با حجاب خود جلو دیده آنانرا بر گیر زیرا هر چه در پرده باشند بهتر می مانند و سالم ترند، بیرون رفتن آنها از خانه و گردش آنان در کوی و بر زن از آن بدتر نیست که بیگانه ای که مورد اطمینان نباشد نزد آنها آوری و با او معاشرت کنند، و اگر بتوانی آنها را چنان داری که جز تو را نشناسند همین کن.
زن را به بیش از آنچه راجع بخود او است بر کارها سر کار و صاحب اختیار مکن، زیرا زن چون گل است و جنس لطیف و قهرمان و کارگزار نیست، و نباید از اندازه احترام و شایستگی خود تجاوز نماید، زن را بطمع میانداز که پیش تو واسطه انجام کار دیگران شود، و مبادا بیجا غیرت ورزی کنی و بدنبال بدبینی باشی که این خود زن درست و پارسا را بیمار و ناهموار سازد و زن پاکدامن را بسوی آلودگی کشد.
برای هر کدام از خدمتکاران خود کاری مخصوص او مقرّر دار که مسئول او باشد، و در عهده او شناخته شود، زیرا این تقسیم کارها خود سبب می شود که کارها را بهم وانگذارند و خدمت را بی سرانجام ننمایند.
عشیره و تیره و تبار خود را گرامی دار و محترم شمار زیرا که آنان بجای پرهای تواند که بوسیله آنها پران می شوی و پایه تواند که بدانهای می گردی، و چون دست تواند که بوسیله آنها یورش و فعالیت داری.
من تو را از نظر دین و دنیایت بخدا می سپارم، و از او برای تو فرمان خیر و صلاح را در دنیا و آخرت خواستارم و السّلام.
