[hadith]وَ مِنْهُ: فَإِنَّهُ لَا سَوَاءَ إِمَامُ الْهُدَی وَ إِمَامُ الرَّدَی وَ وَلِیُّ النَّبیِّ وَ عَدُوُّ النَّبیِّ، وَ لَقَدْ قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) إِنِّی لَا أَخَافُ عَلَی أُمَّتِی مُؤْمِناً وَ لَا مُشْرِکاً، أَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیَمْنَعُهُ اللَّهُ بإِیمَانِهِ وَ أَمَّا الْمُشْرِکُ فَیَقْمَعُهُ اللَّهُ بشرْکِهِ، وَ لَکِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ کُلَّ مُنَافِقِ الْجَنَانِ، عَالِمِ اللِّسَانِ، یَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ وَ یَفْعَلُ مَا تُنْکِرُون.[/hadith]
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص346
ابن ابی الحدید سپس در توضیح بخش آخر این عهدنامه که امیر المؤمنین (ع) فرموده است «امام هدایت و امام پستی یکسان نیستند» آورده است اشاره امام هدایت به خود امیر المؤمنین است و امام پستی به معاویه برمی گردد. علی (ع) معاویه را امام نامیده است همان گونه که خداوند هم در قرآن پیشوایان گمراهی را ائمه نامیده است و فرمود است: «آنان را امامانی قرار داده ایم که به آتش- دوزخ- فرا می خوانند» و سپس او را به صفت دیگری موصوف کرده است که دشمنی پیامبر (ص) است و مقصود این نیست که معاویه به هنگام جنگ قریش با پیامبر (ص) دشمن پیامبر بوده است، بلکه مقصود آن است که هم اکنون هم که او دشمن خداوند است زیرا پیامبر (ص) به علی (ع) فرموده است: «دشمن تو دشمن من است و دشمن من دشمن خداست.» پیش از آن هم در اول همین خبر چنین آمده است: «دوست تو دوست من است و دوست من دوست خداست» و تمام این خبر مشهور است، وانگهی دلایل نفاق معاویه از گفتارهای یاوه و کردارهای ناپسند او مشهود و آشکار است و یاران معتزلی ما در این باره مطالب بسیار نوشته اند که باید در کتابهای ایشان جستجو شود، به ویژه کتابهای شیخ ما ابو عبد الله و دو شیخ دیگر ابو جعفر اسکافی و ابو القاسم بلخی و ما برخی از آن را در مباحث گذشته آوردیم.
سپس علی (ع) می گوید: پیامبر (ص) فرموده است: من بر امت خودم از مؤمن و مشرک بیم ندارم، یعنی مشرکی که شرک خود را آشکار می سازد، زیرا مؤمن را خداوند با ایمانش از اینکه مردم را گمراه کند باز می دارد و مشرکی هم که شرک خود را اظهار می دارد خداوند زبونش می فرماید و دل مردم را از پیروی کردن از او باز می دارد و به سبب اظهار کفر دلهای مردم به گفتارش آرام و سکون نمی یابد. پیامبر (ص) سپس فرموده است: ولی بر امت خویش از منافقی می ترسم که ایمان و کارهای به ظاهر آراسته را آشکار می سازد و کفر و گمراهی خود را نهان می دارد، وانگهی زبان آور است. با زبان خود چیزی می گوید که درستی آن را می شناسید و در نهان رفتاری دارد که اگر بر آن آگاه شوید آن را زشت می شمارید و هر کس که بدین گونه منافق باشد، دل مردم به او توجه می کند و آرام می گیرد که آدمی به ظاهر امور حکم می کند، در نتیجه مردم از منافق پیروی و تقلید می کنند و او آنان را گمراه می سازد و در تباهی می اندازد.
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص347
نامه المعتضد بالله:
از جمله نامه های پسندیده نامه ای است که ابو العباس احمد بن موفق ابو احمد طلحة بن متوکل معروف به المعتضد باللّه در سال دویست و هشتاد و چهار و هنگامی که عبید الله بن سلیمان وزیر او بوده است، نوشته است و من آن را با اختصار از تاریخ ابو جعفر محمد بن جریر طبری نقل می کنم: ابو جعفر طبری می گوید: در این سال معتضد تصمیم به لعنت کردن معاویه بن ابی سفیان بر منابر گرفت و دستور داد نامه ای نوشته شود و آن را برای مردم بخوانند. وزیرش عبد الله بن سلیمان او را از آشوب عامه مردم ترساند و گفت: بیم دارد که فتنه درگیرد و معتضد به گفتار او اعتنا نکرد. نخستین کاری که معتضد در این باره انجام داد این بود که فرمان داد عامه مردم به کار خود بپردازند و از جمع شدن و اظهار تعصب و سخن گفتن و گواهی دادن نزد سلطان خود داری کنند مگر اینکه از ایشان در آن مورد گواهی خواسته شود. او داستان سرایان و نقالان را از اینکه در راهها و مجامع عمومی بنشینند و سخن گویند باز داشت و دستور داد در این مورد نامه ای نوشته و چند نسخه از آن فراهم شود و در دو جانب مدینة السلام- بغداد- در بازارها و محله ها خوانده شود و این کار به روز چهار شنبه شش روز باقی مانده از جمادی الاولی آن سال انجام گرفت. و از روز جمعه چهار روز باقی مانده از آن ماه داستان سرایان و نقالان را و کسانی را که حلقه وار می نشستند، از نشستن در دو جانب بغداد و جمع شدن در دو مسجد منع کردند. در مسجد جامع هم جار زده شد که مردم اجتماع نکنند و داستان سرایان و حلقه نشینان را از تشکیل اجتماع باز داشتند و جار زده شد که حرمت و ذمه از هر کس که برای مناظره و جدل جمع شود برداشته است. و به کسانی هم که در مساجد جامع به مردم آب می دادند و عادت آنان بر این قرار گرفته بود که به هنگام آب دادن برای معاویه طلب رحمت و آمرزش می کردند فرمان داده شد که چنان نکنند و بر معاویه رحمت نفرستند و او را به نیکی یاد نکنند. مردم می گفتند نامه ای را که معتضد فرمان داده است در مورد لعن معاویه بنویسند، روز جمعه پس از نماز جمعه بر منبر خوانده خواهد شد، به همین سبب همینکه
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص 348
نماز جمعه تمام شد، مردم به سوی ایوان بلند مسجد آمدند تا خواندن آن نامه را بشنوند ولی نامه خوانده نشد. گفته شد عبید الله بن سلیمان خلیفه را از آن کار منصرف کرده است، بدین معنی که یوسف بن یعقوب قاضی را خواسته و گفته است، در مورد منصرف ساختن معتضد چاره ای بیندیشند، قاضی یوسف پیش معتضد رفت و با او سخن گفت و اظهار داشت بیم آن دارم که عامه مردم به هنگام شنیدن مطالب این نامه شورش کنند و فتنه ای بر پا شود. معتضد گفت: اگر چنین کنند بر ایشان شمشیر می نهم. قاضی گفت: ای امیر المؤمنین نسبت به طالبیان- علویان- که هر روز در ناحیه ای خروج می کنند و مردمی بسیار به سبب خویشاوندی نزدیک آنان با پیامبر (ص) به ایشان متمایل می شوند چه می کنی، آن هم با اینهمه ستایش که در این نامه از ایشان شده است. همینکه مردم آن را بشنوند به ایشان متمایل تر می شوند، زبان طالبیان هم درازتر و برهان آنان از امروز استوارتر می شود. معتضد پس از شنیدن این سخنان قاضی یا چیزهایی نظیر این که گفته بود خود داری کرد و به او پاسخی نداد و پس از آن درباره آن نامه هم دستوری نداد.
در آن نامه پس از ستایش خدای عز و جل و درود و سلام بر محمد و خاندانش چنین آمده بود: «اما بعد، به امیر المؤمنین خبر رسیده است که گروهی از عامه در دین خود گرفتار شبهه و در اعتقاد خویش دچار فساد شده اند و با غلبه هوس دچار تعصبی شده اند که بدون شناخت و تأمل از آن سخن می گویند و بدون بینش و برهان از پیشوایان گمراه سخن می گویند و از سنّتهای پسندیده به بدعتهای ناشی از هوس گرایش یافته اند و خدای عز و جل فرموده است: گمراهتر از آن کس که هوس خویش را بدون هدایت خدا پیروی کند کیست و همانا خداوند قومی را که ستمگران اند هدایت نمی فرماید وانگهی این کار
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص349
را برای خروج از جماعت و شتاب به سوی فتنه و برگزیدن تفرقه و اختلاف کلمه انجام می دهند و برای اظهار دوستی با کسی که خداوند دوستی را از او بریده و عصمت را از او بازداشته و از دین بیرونش کرده و لعنت و نفرین را برای او واجب فرموده است چنین می کنند، و کسی را که خداوند او را زبون و کارش را سست و ناتوان قرار داده است بزرگ می شمارند. آن هم کسی را که از خاندان بنی امیه است که شجره ملعونه اند، و برای مخالفت و ستیز با کسی که خداوند به وسیله او ایشان را از هلاکت نجات داده و نعمت را بر ایشان تمام کرده است و از خاندان برکت و رحمت است و خداوند هر که را که خواهد خاص رحمت خود می فرماید و خداوند دارای فضل و کرم بزرگ است. امیر المؤمنین- معتضد- آنچه را که شنیده بود بزرگ دانست و چنان دید که خود داری از انکار و زشت شمردن آن موجب حرج در دین است و مایه تباهی کسانی می شود که خداوند کارشان را به او سپرده است و موجب اهمال در مستقیم ساختن مخالفان و روشن ساختن جاهلان و اقامه دلیل بر شک کنندگان و جلوگیری از کار دشمنان است که خداوند همه این امور را بر او واجب فرموده است.
اینک ای گروه مسلمانان امیر المؤمنین به شما خبر می دهد که چون خدای عز و جل محمد (ص) را با دین خویش برانگیخت و به او فرمان داد که کار خود و فرمان خدا را آشکار سازد، آن حضرت نخست از افراد خانواده و عشیره خود آغاز کرد و به آنان مژده و بیم داد و آنان را به آیین خدای خود فرا خواند و پندشان داد و ارشادشان فرمود، کسانی که دعوت او را پذیرفتند و سخنش را تصدیق و از فرمانش پیروی کردند تنی چند از پسران پدرش- خویشاوندان نزدیکش- بودند که همانان هم دو گروه بودند، برخی از ایشان به آنچه او از جانب پروردگار خویش آورده بود مؤمن بودند و برخی اگر چه مؤمن نبودند ولی چون او را عزیز می شمردند و بر او مهر می ورزیدند سخن او را تأیید می کردند و یاریش می دادند. بنابراین مؤمن ایشان پیامبر را با بصیرت وبینش یاری می داد و کافر ایشان برای حفظ حمیت و حرمت او را یاری می دادند. کسانی را که با پیامبر ستیز و دشمنی و کارشکنی می کردند دفع و از یاران و یاری دهندگان او حمایت می کردند و از کسانی که نصرت او را می پذیرفتند بیعت می گرفتند و از اخبار دشمنان پیامبر تجسس می کردند و در غیاب پیامبر (ص) همچون هنگام حضور او برای کارهای او تدبیر و چاره اندیشی می کردند، تا آنکه مدت به سر آمد و گاه هدایت فرا رسید و آنان هم با بینشی پایدار در دین خدا و اطاعت حق تعالی و تصدیق پیامبر و گرویدن به آن
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص350
حضرت در آمدند و این کار را با بهترین حالت هدایت و رغبت انجام دادند. خداوند ایشان را اهل بیت رحمت و دین قرار داد و پلیدی را از ایشان بزدود و آنان را پاکیزه فرمود و معدن حکمت و وارثان نبوت و خلافت قرار داد و خداوند برای آنان فضیلت را مقرر داشت و طاعت و فرمانبرداری از ایشان را بر بندگان لازم فرمود. شمار بیشتر و عمده افراد عشیره پیامبر (ص) با او ستیز ورزیدند و او را تکذیب کردند و به جنگ با او پرداختند و او را سرزنش می کردند و آزار می دادند و تهدید می کردند و دشمنی خود را آشکار می ساختند و به جنگ او رفتند و کسانی را که آهنگ پیوستن به پیامبر را داشتند از آن کار بازداشتند و پیروانش را آزار دادند. از میان ایشان کسی که بیش از همه با او دشمنی و ستیز و مخالفت می کرد و در هر نبردی پیشگام بود و سالار آنان در هر فتنه و جمع کردن لشکر بود و هیچ پرچمی بر ضد اسلام بر افراشته نشد مگر اینکه او صاحب آن پرچم و رهبر آن گروه بود ابو سفیان بن حرب است که سالار جنگ احد و خندق و جنگهای دیگری جز آن دو بود و پیروان او از خاندان بنی امیه بودند که در کتاب خدا و هم به زبان پیامبر (ص) در موارد متعدد لعنت شده اند که نفاق و کفر ایشان در علم خدا و حکم او مقرر شده بود. ابو سفیان، که خدایش لعنت کناد، همچنان با کوشش نبرد کرد و با حیله گری دشمنی کرد و لشکر برای جنگ فراهم آورد تا آنکه شمشیر او را مغلوب ساخت و فرمان خدا غلبه یافت و آنان ناخوش می داشتند، ناچار به ظاهر به اسلام پناه آورد و کفر را همچنان نهان می داشت و از آن خود را بیرون نکشیده بود، پیامبر (ص) او و پسرانش را با آنکه به حال او و ایشان آگهی داشت پذیرفت و سپس خداوند متعال در قرآن آیتی بر پیامبر خویش نازل فرمود که ضمن آن شرح حال آنان را بیان فرمود و آن آیه این گفتار خداوند متعال است که می فرماید «و شجره ملعونه در قرآن» و در این مورد هیچ کس را خلاف نیست که خداوند از این آیه آنان را اراده فرمود است.
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص351
از مطالبی که در این مورد در سنّت آمده است و افراد مورد اعتماد آن را روایت کرده اند گفتار رسول خدا (ص) درباره ابو سفیان است که او را سوار بر خری دید که می آمد، معاویه لگام خر را گرفته بود و برادرش یزید خر را می راند، پیامبر (ص) فرمود: «خداوند آن سوار و قائد و سائق را لعنت فرماید.» دیگر از این موارد مطلبی است که راویان از قول ابو سفیان روایت کرده اند که به روز بیعت با عثمان گفت: ای بنی عبد شمس خلافت را میان خود پاس دهید، همچون پاس دادن گوی که به خدا سوگند نه بهشتی هست و نه دوزخی. و این کفر صریح است که به سبب آن لعنت خدا به او می رسد. همان گونه که بر کسانی از بنی اسرائیل که کافر شدند و لعنت خداوند به زبان داود و عیسی پسر مریم بر آنان نازل شد که عصیان ورزیده و تعدی کردند. دیگر مطلبی است که از او نقل شده است که پس از کور شدن بر بلندی احد ایستاد و به کسی که دست او را گرفته بود و می برد گفت: همین جا به محمد سنگ زدیم و یارانش را کشتیم. دیگر سخنی است که ابو سفیان پیش از فتح مکه و پس از دیدن سپاه پیامبر (ص) به عباس گفت: همانا پادشاهی برادر زاده ات بزرگ و استوار شده است. عباس به او گفت: وای بر تو پادشاهی نیست پیامبری است. دیگر سخنی است که روز فتح مکه هنگامی که بلال را بر فراز کعبه دید که اذان می گوید و اشهد ان محمدا رسول الله را با صدای بلند اعلان می کند، گفت: خداوند عتبة بن ربیعه را سعادتمند فرمود که شاهد این موضوع نیست. دیگر از آن جمله موضوع خوابی است که پیامبر (ص) دید و افسرده شد و گفته اند که پس از آن خواب پیامبر (ص) خندان دیده نشد و چنان بود که در خواب تنی چند از بنی امیه را دیده بود که بر منبرش می جهند، همچون جهیدن بوزینگان.
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص352
و هم از آن جمله این بود که پیامبر (ص) حکم بن ابی العاص را در حالی که حرکت آن حضرت را در راه رفتن خود تقلید می کرد دیده بود تبعید کرد و خداوند به نفرین پیامبر نشانی دائم در حکم بن ابی العاص پدید آورد. وقتی پیامبر او را دید که خود را می لرزاند و حرکات آن حضرت را تقلید می کند گفت: «بر همین حال باش.» و همه عمر را بر این حال باقی ماند. و افزون بر این، پسرش مروان نخستین فتنه را در اسلام پدید آورد که هر خون ناحق که در آن فتنه و پس از آن در اسلام ریخته شد، نتیجه کار مروان بود. دیگر از آن جمله آن است که خداوند متعال بر پیامبر خویش نازل فرمود که «شب قدر از هزار ماه بهتر است» و گفته اند منظور از هزار ماه پادشاهی بنی امیه بوده است. دیگر این است که پیامبر (ص) معاویه را احضار فرمود که بیاید چیزی بنویسد، او انجام فرمان پیامبر را معطل گذاشت و غذا خوردن خویش را بهانه آورد و پیامبر (ص) فرمود: «خداوند شکمش را سیر نفرماید» و چنان شد که هرگز سیر نمی شد و می گفت به خدا سوگند به سبب سیری از غذا خوردن دست نمی کشم بلکه به سبب خستگی از آن دست می کشم. و هم از آن جمله این است که پیامبر (ص) فرمود: «از این دره مردی از امت من می آید که بر غیر دین من محشور می شود» و معاویه آشکار شد. و هم این سخن پیامبر (ص) که فرمود: «هر گاه معاویه را بر منبر من دیدید او را بکشید.» و هم از آن جمله این حدیث مرفوع مشهور است که پیامبر (ص) فرموده است:
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص353
«معاویه در تابوتی آتشین در پایین ترین طبقه دوزخ است و فریاد می کشد یا حنان و یا منان و در پاسخ او گفته می شود: هم اکنون و حال آنکه پیش از این نافرمانی کردی و از تبهکاران بودی. و هم از آن جمله است، اقدام معاویه به جنگ با علی بن ابی طالب که مقام او در اسلام از همه مسلمانان برتر و در مسلمانی از همگان پیش قدم تر و از همگان مؤثرتر و نام آورتر بود. معاویه با باطل خود درباره حق علی ستیز می کرد و با گمراهان و سرکشان با علی و یارانش جنگ می کرد، او و پدرش همواره درباره خاموش کردن نور خدا و انکار دین پروردگار چاره سازی می کردند، «و خداوند نمی خواهد جز آنکه نور خویش را کامل و رخشان فرماید هر چند کافران را ناخوش آید.» معاویه مردم نادان را فریب می داد و مردم ابله را به خطا می انداخت، یعنی همان گروهی که رسول خدا (ص) از پیش خبر ایشان را داده و به عمار فرموده بود «ترا گروه سرکش می کشند»، تو ایشان را به بهشت فرا می خوانی و آنان ترا به دوزخ فرا می خوانند، آنان دنیا را برگزیده و نسبت به جهان دیگر کافر بودند و از قید اسلام بیرون شده بودند. معاویه خون حرام را حلال می شمرد و سرانجام عمار در فتنه و گمراهی و گرفتاری که معاویه پیش آورده بود کشته شد و خون او و خون گروهی بی شمار از مسلمانان برگزیده که از دین خدا دفاع می کردند و حق او را یاری می دادند ریخته شد. معاویه در دشمنی خدا کوشا بود و می کوشید تا بر خداوند عصیان شود و اطاعت نشود و احکام خداوند باطل گردد و استوار نشود و کلمه گمراهی و دعوت باطل برتر شود، ولی غافل از این بود که کلمه خداوند برتر و دین پروردگار منصور و حکم او نافذ و فرمانش چیره است و فریب سازی هر کس که با خدا دشمنی و ستیز کند مغلوب و در هم شکسته است، و گناهان آن جنگها و جنگهایی را که پس از آن بود و خونهایی را که ریخته شد بر گردن گرفت، و روشهای ناپسندی را پیش آورد که نه تنها گناه آن بلکه گناه هر کس هم که به آن عمل کرد بر عهده اوست. انجام کارهای حرام را بر کسانی که انجام می دادند حلال کرد و حقوق را از اهل آن باز داشت، آری آرزوها او را فریب داد و مهلت او را به گناه انداخت و مقامش را نیست و نابود کرد.
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص354
دیگر از چیزهایی که خداوند به سبب آن لعنت را بر او واجب کرده است کشتن گروهی از برگزیدگان اصحاب و تابعان اهل دین و فضیلت است، چون عمرو بن حمق خزاعی و حجر بن عدی کندی و کسان دیگری همچون ایشان، آن هم برای اینکه قدرت و پادشاهی و چیرگی از آن او باشد. وانگهی ادعای او که زیاد پسر سمیه برادر اوست و اینکه او را پسر پدر خویش یعنی ابو سفیان دانست و حال آنکه خداوند متعال می فرماید: «پسر خواندگان را به نام پدرانشان بخوانید که این به نزد خدا منصفانه تر است.» و پیامبر خدای (ص) فرموده است: «هر کس جز پدر خویش را دعوی کند و به غیر از نسب خویش انتساب جوید ملعون است.» و نیز فرموده است: «فرزند از بستر است و زناکار را بهره سنگ است.» معاویه آشکارا با حکم خداوند متعال و پیامبرش مخالفت ورزیده و فرزند را جز برای بستر قرار داد و سنگ را برای غیر زناکار، و با این کار خود در مورد ام حبیبة همسر رسول خدا (ص) و زنانی دیگر چنان کرد که مویها و چهره های آنان را بر کسانی که نامحرم بودند محرم ساخت و قرابتی را اثبات کرد که خداوند آن را دور فرموده بود و چنین خللی در دین و چنین تبدیلی در اسلام واقع نشده بود. دیگر از کارهای معاویه این بود که پسر خود یزید شراب خواره دائم الخمر خروس باز میمون باز، یوز باز را به خلافت خدا بر بندگان خدا برگزید و برای او با زور و بیم و تهدید و به هراس افکندن و سطوت از مسلمانان برگزیده بیعت گرفت و معاویه خود بر نادانی و پلیدی و سفلگی او آگاه بود و خود همواره کفر و تبهکاری و مستی و کارهای ناشایسته او را می دید. و چون یزید، که خدایش لعنت کناد، قدرت یافت و به آنچه می خواست تسلط یافت، به خونخواهی مشرکان و انتقام جویی برای ایشان از مسلمانان آغاز کرد و در واقعه حره به جان مسلمانان افتاد و با مردم مدینه چنان جنگی کرد که در اسلام زشت تر و ناپسندتر از آن نبود که به گمان خویش خشم خود را فرو نشاند و از دوستان خداوند انتقام گرفت و برای
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص355
دشمنان خدا خونخواهی کرد و در حالی که کفر و شرک خود را آشکار کرد چنین سرود: ای کاش پیران من که در جنگ بدر بودند حضور می داشتند و بی تابی خزرجیان را از ضربه شمشیر می دیدند. و این سخن کسی است که به خدا و دین و پیامبر و کتاب او اعتقادی ندارد و به آنچه از پیش خداوند آمده است ایمان ندارد. بدترین و ناپسندترین و بزرگترین گناهی که مرتکب شد ریختن خون حسین بن علی (ع) بود، آن هم با موقعیت حسین نزد رسول خدا (ص) و مکان و منزلت او در دین و فضیلت و گواهی دادن پیامبر (ص) برای او و برادرش که سرور جوانان بهشت خواهند بود و این کار را برای نشان دادن گستاخی خود نسبت به خداوند و کفر نسبت به دین و دشمنی نسبت به پیامبر و عترت آن حضرت و سبک شمردن حرمت ایشان انجام داد، گویی با کشتن حسین و خاندان او گروهی از کافران ترک و دیلم را کشته است و از عذاب و سطوت خداوند هیچ بیم و باک نداشت و خداوند متعال ریشه و شاخه عمر او را ببرید و از بن برآورد و آنچه را در دست داشت از او سلب کرد و عقوبت و شکنجه ای را که به سبب نافرمانی خدا سزاوارش شده بود برایش آماده فرمود.
این به جای خود و افزون بر این آنکه بنی مروان احکام کتاب خدا و فرمانهای پروردگار را دگرگون کردند و اموال خدا را ویژه خود قرار دادند و خانه خدا را ویران کردند و حرمت آن را شکستند و منجنیقها نصب کردند و آتش به کعبه درافکندند. آنان از سوزاندن و ویران کردن کعبه و از شکستن حرمت آن فروگذاری نکردند و از کشتن پناهندگان و سرکوب کردن ایشان خود داری نکردند و کسانی را که خداوند به سبب آن امانشان داده بود به بیم و هراس افکندند و پراکنده ساختند، تا آنجا که عذاب خداوند برای ایشان مقرر شد و زمین را آکنده از جور و ستم کردند و بر همه بندگان خدا در سرزمینهای خدا ستم روا داشتند. در این هنگام سزاوار انتقام خدا شدند و خشم و سطوت خداوند بر ایشان فرود آمد و خداوند کسانی از خاندان و وارثان پیامبر را که برای خلافت خود ویژه فرموده بود، برای مقابله با آنان آماده فرمود. همان گونه که با نیاکان مؤمن و مجاهد ایشان گروهی را برای مقابله با نیاکان کافر آنان آماده فرموده بود. خداوند به دست ایشان خونهای آنان را که مرتد شده بودند ریخت، همان گونه که خون نیاکان آنان را در حالی که مشرک بودند ریخته بود «و خداوند دنباله گروهی را که ستم کرده بودند قطع فرمود و سپاس خداوند پروردگار جهانیان را.»
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص356
ای مردم همانا خداوند فرمان داده که اطاعت شود و دستور داده که باید اجرا شود و حکم فرموده که باید به کار بسته شود، و خداوند متعال چنین فرموده است: «همانا خداوند کافران را لعنت فرموده و برای آنان آتش دوزخ را آماده کرده است» و نیز فرموده است: «آنان را خداوند لعنت می کند و لعنت کنندگان آنان را لعنت می کنند.» بنابراین ای مردم آن کسانی را که خداوند و پیامبرش لعنت کرده اند، لعنت کنید و از کسانی دوری بجویید که به قرب به خداوند دست نمی یابید مگر به دوری گزیدن از ایشان. بار خدایا ابو سفیان بن حرب بن امیه و معاویة بن ابی سفیان و یزید بن معاویه و مروان بن حکم و پسران او و فرزند زادگانش را لعنت فرمای. بار خدایا پیشوایان کفر و رهبران گمراهی و دشمنان دین و پیکار کنندگان با پیامبر و تعطیل کنندگان احکام و تغییر دهندگان کتاب و ریزندگان خون حرام را لعنت فرمای. بار خدایا ما از دوستی با دشمنان تو و از چشم پوشی برای گنهکاران به سوی تو تبری می جوییم، همان گونه که خود فرموده ای: «گروهی را که به خدا و روز رستاخیز گرویده اند نخواهی یافت که با ستیزگران خدا و رسولش دوستی کنند.» ای مردم حق را بشناسید تا اهل آن را بشناسید و راههای گمراهی را بنگرید تا رهروان آن را بشناسید، آنجا که خدایتان فرمان درنگ داده است، درنگ کنید و آنچه را خدایتان فرمان داده است انجام دهید. امیر مؤمنان برای شما از خداوند یاری می جوید و توفیق شما را از پیشگاهش مسألت می کند و برای هدایت شما به خداوند امید می بندد و خدایش بسنده است و بر او توکل می کند و به نیرویی جز خداوند برتر و بزرگ نیست.»
می گوید [ابن ابی الحدید]: طبری این را همین گونه و به صورت نامه آورده است ولی به عقیده من این خطبه است، زیرا آنچه را بخوانند و برای مردم خوانده شود خطبه است و نامه نیست. نامه مطلبی است که برای امیری یا کارگزاری یا نظایر آنها نوشته شود، البته گاهی نامه ای را بر منبر می خوانند که در این صورت به منزله خطبه است و در واقع خطبه نیست بلکه نامه ای است که برای مردم خوانده می شود. شاید مطالب این سخن به منظور اینکه بخشنامه باشد، انشاء شده است تا همه جا فرستاده و برای مردم خوانده شود و این پس از آن است که برای مردم بغداد خوانده شده است. ضمنا مسئله ای که نامه بودن آن را تأیید می کند و سخن طبری را استوار می سازد، این است که در پایان آن چنین آمده است: «این را عبید الله بن سلیمان به سال دویست و هشتاد و چهار نوشته است» و چنین چیزی در خطبه ها معمول نیست بلکه در نامه ها متداول است، ولی طبری نگفته است که دستوری برای نوشتن آن به شهرها صادر شده است، حتی نگفته است که چنین تصمیمی گرفته شده باشد، و می گوید فقط تصمیم بر آن گرفته شد که آن را در مساجد بغداد بخوانند.
