[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) عند خروجه لقتال أهل البصرة، و فیها حکمة مبعث الرسل، ثم یذکر فضله و یذم الخارجین:
حکمة بعثة النبی:
قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاس رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ دَخَلْتُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) بذی قَارٍ وَ هُوَ یَخْصِفُ نَعْلَهُ، فَقَالَ لِی مَا قِیمَةُ هَذَا النَّعْلِ؟ فَقُلْتُ لَا قِیمَةَ لَهَا. فَقَالَ (علیه السلام) وَ اللَّهِ لَهِیَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ إِمْرَتِکُمْ إِلَّا أَنْ أُقِیمَ حَقّاً أَوْ أَدْفَعَ بَاطِلًا؛ ثُمَّ خَرَجَ فَخَطَبَ النَّاسَ فَقَالَ:
إِنَّ اللَّهَ [سُبْحَانَهُ] بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه وآله) وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الْعَرَب یَقْرَأُ کِتَاباً وَ لَا یَدَّعِی نُبُوَّةً، فَسَاقَ النَّاسَ حَتَّی بَوَّأَهُمْ مَحَلَّتَهُمْ وَ بَلَّغَهُمْ مَنْجَاتَهُمْ، فَاسْتَقَامَتْ قَنَاتُهُمْ وَ اطْمَأَنَّتْ صَفَاتُهُمْ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 60
و من خطبة له علیه السّلام عند خروجه لقتال اهل البصرة و هی الثالثة و الثلاثون من المختار فی باب الخطب قال ابن عباس دخلت علی أمیر المؤمنین علیه السّلام بذی قار و هو یخصف نعله فقال لی: ما قیمة هذا النعل؟ فقلت: لا قیمة لها: فقال علیه السّلام:
و اللّه لهی أحبّ إلیّ من إمرتکم إلّا أن أقیم حقّا أو ادفع باطلا. ثمّ خرج فخطب النّاس فقال:
إنّ اللّه سبحانه بعث محمّدا و لیس أحد من العرب یقرأ کتابا و لا یدّعی نبوّة، فساق النّاس حتّی بوّاهم محلّتهم، و بلّغهم منجاتهم، فاستقامت قناتهم، و اطمأنّت صفاتهم.
اللغة:
(ذو قار) موضع قرب البصرة، و هو المکان الذی کان فیه الحرب بین العرب و الفرس و نصرت العرب علی الفرس و فیه عین یشبه لون مائه القیر و (خصف النعل) خرزها و هی مؤنثة سماعیّة و (بواه) المکان أسکنه فیه و (المنجاة) موضع النّجاة و (القناة) الرّمح و هو إذا کانت معوجا لا یترتّب علیه الأثر و (الصّفاة) بفتح الصاد الحجر الصّلبة الضّخم لا ینبت.
الاعراب:
جملة و لیس احد، اه حالیّة.
المعنی:
اعلم أنّ هذه الخطبة مسوقة لاظهار انّ غرضه من حرب أهل الجمل کان إقامة الحقّ و إزاحة الباطل و أنّ حربه معهم جاری مجری حربه مع الکفار و أهل الجاهلیة فی زمن الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و لذلک أشار أولا إلی بعثة الرّسول ثمّ رتّب علیها مقصوده فقال: (إنّ اللّه سبحانه بعث محمّدا) صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (و لیس أحد من العرب) فی زمان بعثه (یقرأ کتابا و لا یدّعی نبوّة).
یحتمل أن یکون المراد بالعرب أقلّهم، فانّ أکثرهم لم یکن لهم یومئذ دین و لا کتاب کما مرّ تفصیلا فی الفصل السّادس عشر من فصول الخطبة الاولی عند شرح قوله علیه السّلام: و أهل الارض یومئذ ملل متفرّقة اه.
و امّا علی إرادة العموم کما هو ظاهر العبارة فیمکن الجواب بانّ الکتاب الذی کان بأیدی الیهود و النّصاری حین بعثه لم یکن بالتّوراة و الانجیل المنزل من السماء، لمکان التّحریف و التّغییر الذی وقع فیهما کما یشهد به قوله تعالی: «وَ إِنَّ مِنْهُمْ «1» لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسنَتَهُمْ بالْکِتاب لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتاب وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتاب وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْد اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْد اللَّهِ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ».
قال أبو علی الطبرسی فی مجمع البیان قیل: نزلت فی جماعة من أخبار الیهود
(1) ای من أهل الکتاب و هو عطف علی قوله و من أهل الکتاب إلخ مجمع البیان.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 63
کتبوا بأیدیهم ما لیس فی کتاب اللّه من بعث النّبیّ و غیره و أضافوه إلی کتاب اللّه، و قیل: نزلت فی الیهود و النّصاری حرّفوا التّوراة و الانجیل و ضربوا کتاب اللّه بعضه ببعض و الحقوا به ما لیس منه و أسقطوا منه الدّین الحنیف.
قال ابن عباس و کیف کان فالمقصود أنّ النّاس یوم بعث النبیّ کانوا أهل جاهلیة غافلین عن الکتاب و السنّة (فساق) صلوات اللّه و سلامه علیه و آله (النّاس حتی بوّاهم محلّتهم) یعنی أنّه ضرب النّاس بسیفه حتی أسکنهم منزلتهم و مرتبتهم التی خلقوا لاجلها (و بلغهم منجاتهم) التی لا خوف علی من کان بها و لا سلامة للمنحرف عنها.
و المراد بهما هو الاسلام و الدّین و بذلک یحصل النّجاة من النّار و یتقی من غضب الجبار و یسکن دار القرار، و ذلک هو المراد من خلقة الانسان و به یحصل مزّیته علی سایر أنواع الحیوان مجازا من باب اطلاق السبب علی المسبب- استعاره (فاستقامت به قناتهم) التی کانت معوّجة (و اطمأنّت صفاتهم) التی کانت متزلزلة مضطربة.
قال الشّارح البحرانی: و المراد بالقناة القوّة و الغلبة و الدّولة التی حصلت لهم مجازا من باب اطلاق السبب علی المسبب، فانّ الرّمح سبب للقوّة و الشدّة، و معنی إسناد الاستقامة إلیها انتظام قهرهم و دولتهم، و لفظ الصفات استعارة لحالهم التی کانوا علیها.
و وجه المشابهة أنّهم کانوا قبل الاسلام فی مواطنهم و علی أحوالهم متزلزلین لا یقرّ بعضهم بعضا فی موطن و لا علی حال بل کانوا أبدا فی النّهب و الغارة و الجلاء، فکانوا کالواقف علی حجر أملس متزلزل مضطرب فاطمأنّت أحوالهم و سکنوا فی مواطنهم.
الترجمة:
از جمله خطب آن حضرتست که فرموده هنگام رفتن او بمحاربه أهل بصره گفت عبد اللّه بن عباس که داخل شدم بر امیر المؤمنین در منزل ذی قار و آن حضرت می دوخت نعلین خود را پس گفت بمن که ای ابن عباس چیست قیمت این نعل؟ من عرض کردم که قیمت ندارد و بچیزی نمی ارزد، فرمود بخدا سوگند که این نعل محبوب تر است به سوی من از امارة من در میان شما مگر این که اقامه نمایم حقی را یا بر طرف سازم باطلی را.
پس آن حضرت بیرون تشریف آورد پس خطبه خواند از برای مردم پس فرمود:
بدرستی که خداوند تعالی مبعوث فرمود محمّد بن عبد اللّه صلوات اللّه و سلامه علیه را در حالتی که نبود هیچ احدی از عرب که کتاب بخواند و نه شخصی که دعوی نبوت نماید، پس راند حضرت رسالت مردم را تا این که ساکن فرمود ایشان را در منزل ایشان و رسانید ایشان را در محل رستگاری ایشان، پس راست شد نیزهای ایشان و آرام گرفت سنک هموار ایشان. مقصود انتظام دولت ایشانست و آسودگی بلاد ایشان.
