[hadith]إستنهاض الناس:
أَلَا وَ إِنِّی قَدْ دَعَوْتُکُمْ إِلَی قِتَالِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَیْلًا وَ نَهَاراً وَ سرّاً وَ إِعْلَاناً وَ قُلْتُ لَکُمُ اغْزُوهُمْ قَبْلَ أَنْ یَغْزُوکُمْ، فَوَاللَّهِ مَا غُزیَ قَوْمٌ قَطُّ فِی عُقْرِ دَارِهِمْ إِلَّا ذَلُّوا؛ فَتَوَاکَلْتُمْ وَ تَخَاذَلْتُمْ حَتَّی شُنَّتْ عَلَیْکُمُ الْغَارَاتُ وَ مُلِکَتْ عَلَیْکُمُ الْأَوْطَانُ. [فَهَذَا] وَ هَذَا أَخُو غَامِدٍ [وَ] قَدْ وَرَدَتْ خَیْلُهُ الْأَنْبَارَ وَ قَدْ قَتَلَ حَسَّانَ بْنَ حَسَّانَ الْبَکْرِیَّ وَ أَزَالَ خَیْلَکُمْ عَنْ مَسَالِحِهَا وَ لَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ کَانَ یَدْخُلُ عَلَی الْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ وَ الْأُخْرَی الْمُعَاهِدَةِ فَیَنْتَزعُ حِجْلَهَا وَ قُلُبَهَا وَ قَلَائِدَهَا وَ رُعُثَهَا مَا تَمْتَنِعُ مِنْهُ إِلَّا بالاسْتِرْجَاعِ وَ الِاسْتِرْحَامِ، ثُمَّ انْصَرَفُوا وَافِرِینَ مَا نَالَ رَجُلًا مِنْهُمْ کَلْمٌ وَ لَا أُرِیقَ لَهُمْ دَمٌ. فَلَوْ أَنَّ امْرَأً مُسْلِماً مَاتَ مِنْ بَعْد هَذَا أَسَفاً مَا کَانَ بهِ مَلُوماً بَلْ کَانَ بهِ عِنْدی جَدیراً.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 3، ص: 389
ألا و إنّی قد دعوتکم إلی قتال هؤلاء القوم لیلا و نهارا و سرّا و إعلانا، و قلت لکم اغزوهم قبل أن یغزوکم، فو اللّه ما غزی قوم قطّ فی عقر دارهم إلّا ذلّوا، فتواکلتم و تخاذلتم حتّی شنّت علیکم الغارات، و ملکت علیکم الأوطان، و هذا أخو غامد قد وردت خیله الأنبار، و قد قتل حسّان بن حسّان البکری و أزال خیلکم عن مسالحها، و لقد بلغنی أنّ الرّجل منهم کان یدخل علی المرأة المسلمة، و الاخری المعاهدة فینتزع حجلها و قلبها و قلائدها و رعاثها، ما تمتنع منه إلّا بالاسترجاع و الإسترحام، ثمّ انصرفوا وافرین ما نال رجلا منهم کلم، و لا أریق له دم. فلو أنّ امرء مسلما مات من بعد هذا أسفا ما کان به ملوما، بل کان به عندی جدیرا.
اللغة:
و (عقر) الشی ء بالضّم أصله و وسطه و (التّواکل) أن یکل الأمر کلّ واحد منهم إلی صاحبه یقال تواکل القوم اتکل بعضهم علی بعض و تخاذلوا و منه رجل و کل ای عاجز یکل أمره إلی غیره و (شنّت) أی مزقت قال الشّارح المعتزلی: و ما کان من ذلک متفرّقا نحو إرسال الماء علی الوجه دفعة بعد دفعة فهو بالشین، و ما کان ارسالا غیر متفرّق فهو بالسّین المهملة و (اخو غامد) هو سفیان بن عوف الغامدی منسوب إلی الغامد قبیلة من الیمن و (الانبار) بلد قدیم من بلاد العراق علی الفرات من الجانب الشّرقی و (المسالح) جمع مسلحة و هی الحدود التی رتب فیها ذو الأسلحة لدفع العدو کالثغر و (المعاهدة) بصیغة اسم الفاعل ذات العهد و هی الذمیة و (الحجل) بفتح الحاء و کسرها الخلخال و (القلب) بالضمّ سوار المرأة و (الرّعاث) جمع رعثة بفتح الرّاء و سکون العین و فتحها و هی القرط، و الرّعاث أیضا ضرب من الحلیّ.
و (الاسترجاع) قول إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و قیل تردید الصّوت بالبکاء و (الاسترحام) مناشدة الرّحم أی قول انشدک اللّه و الرّحم، و قیل طلب الرّحم و هو بعید و (انصرفوا وافرین) ای تامین یقال و فر الشی ء أی تمّ و وفرت الشی ء أی أتممته. و فی روایة المبرد و الصّدوق موفورین، و هو بمعناه و (الکلم) الجرح .
الاعراب:
و کلمة علی فی قوله و ملکت علیکم تفید الاستعلاء بالقهر و الغلبة و الضمیر فی قوله ما کان به راجع إلی الموت المستفاد من مات.
و قوله: فیا عجبا منصوب علی النّداء اصله یا عجبی ای احضر هذا أوانک، و عجبا الثّانی إمّا توکید له أو منصوب بالمصدریة أی أیّها النّاس تعجبوا منهم عجبا، و القسم معترض بین الصفة و الموصوف.
المعنی:
و کیف کان فانّه علیه السّلام لمّا صدّر خطبته بذکر منافع الجهاد و مضارّه فعلا و ترکا أشار إلی مقصوده الذی مهّد له تلک المقدّمة و هو حثّهم علی جهاد معاویة و أصحابه فقال: (الأوانی قد دعوتکم إلی قتال هؤلاء القوم) القاسطین الفاسقین (لیلا و نهارا و سرّا و إعلانا و قلت لکم: اغزوهم قبل أن یغزوکم فو اللّه ما غزی قوم قط فی عقر دارهم الّا ذلّوا).
و سرّ ذلک ما أشار الیه الشّارح البحرانی، و هو أنّ للأوهام أفعال عجیبة
(1) رواه فی الوسائل عن زید بن علی عن ابیه عن آبائه قال قال رسول اللّه (ص) الحدیث منه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 3، ص: 398
فی الأبدان تارة بزیادة القوّة و تارة بنقصانها حتّی أنّ الوهم ربّما کان سببا لمرض الصّحیح لتوهّمه المرض و بالعکس، فکان السّبب فی ذلّ من غزی فی عقر داره و إن کان معروفا بالشّجاعة هو الأوهام.
أمّا أوهامهم فلأنّها تحکم بأنّها لم تقدم علی غزوهم إلّا لقوّة غازیهم و اعتقادهم فیهم الضّعف بالنّسبة إلیه، فینفعل إذن نفوسهم عن ذلک الأوهام، و تنقهر عن المقاومة و تضعف عن الانبعاث و تزول غیرتها و حمیّتها فتحصل علی طرف رذیلة الذّلّ.
و أمّا أوهام غیرهم فلأنّ الغزو الذی یلحقهم یکون باعثا لکثیر الأوهام علی الحکم بضعفهم و محرّکا لطمع کلّ طامع فیهم، فیثیر ذلک لهم أحکاما و حمیّة یعجزهم عن المقاومة.
ثمّ إنّه أشار إلی ما قابلوا به نصحه بقوله (فتواکلتم) أی وکل کلّ واحد منکم أمره إلی غیره (و تخاذلتم) أی خذل بعضکم بعضا (حتّی شنّت علیکم الغارات) و صبّت من کلّ جانب دفعة بعد دفعة (و ملکت علیکم الأوطان) بالقهر و الغلبة و العدوان (و هذا أخو غامد) سفیان بن عوف الغامدی (قد وردت خیله الانبار) بأمر معاویة اللّعین الجبّار (و قد قتل حسّان بن حسّان البکری) و کان من اصحابه والیا علی الأنبار.
روی إبراهیم بن محمّد الثّقفی فی کتاب الغارات عن عبد اللّه بن قیس عن حبیب ابن عفیف قال: کنت مع حسّان بالانبار علی مسلحها إذ صبحنا سفیان بن عوف فی کتائب تلمع الأبصار منها فها لونا و اللّه و علمنا إذ رأیناهم أنّه لیس لنا طاقة بهم و لا ید، فخرج إلیهم صاحبنا و قد تفرّقنا فلم یلقهم نصفنا، و أیم اللّه لقد قاتلناهم فأحسّنا قتالهم حتّی کرهونا، ثمّ نزل صاحبنا و هو یتلو قوله تعالی: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدیلًا» ثمّ قال لنا: من کان لا یرید لقاء اللّه و لا یطیب نفسا بالموت فلیخرج عن القریة
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 3، ص: 399
ما دمنا نقاتلهم؛ فانّ قتالنا إیّاهم شاغل لهم عن طلب هارب، و من أراد ما عند اللّه فما عند اللّه خیر للأبرار، ثمّ نزل فی ثلاثین رجلا، فهممت بالنزول معه ثمّ أبت نفسی فتقدّم هو و أصحابه فقاتلوا حتّی قتلوا رحمهم اللّه.
(و أزال خیلکم عن مسالحها) و حدودها المعدّة لها (و لقد بلغنی أنّ الرّجل منهم کان یدخل علی المرأة المسلمة و) المرأة (الاخری المعاهدة ف) کان (ینتزع) منها (حجلها) و خلخالها (و قلبها) و سوارها (و قلائدها) من نحرها (و رعاثها) من آذانها (ما) یمکن ان (تمتنع منه إلّا) بالتّذلل و (بالاسترجاع) و الخضوع (و الاسترحام ثمّ انصرفوا) بعد القتل و الغارة (وافرین) تامین غیر مرزوئین (ما نال رجل منهم کلم و لا اریق له دم فلو أنّ امرء مسلما) ذا غیرة و حمیّة (مات من بعد هذا أسفا ما کان به ملوما بل کان به عندی جدیرا) و حقیقا.
الترجمة:
آگاه باشید که بتحقیق خواندم شما را به محاربه این فرقه طاغیه شب و روز و در نهان و آشکار، و گفتم بشما که جنگ کنید با ایشان پیش از آنکه ایشان با شما جنگ نمایند پس بخدا قسم که هیچ غزا کرده نشد قومی هرگز در اصل خانه خودشان مگر این که خوار و ذلیل شدند پس موکول کردید شما کار خود را بیکدیگر، و خوار نمودید شما یکدیگر را، تا این که ریخته شد غارتها پیاپی بر شما، و گرفته شد از شما وطن ها با غلبه و استیلا.
و این مرد که برادر غامد و سفیان بن عوف غامدی است بتحقیق که وارد شده لشکریان او بشهر انبار، و بیقین که کشته است حسّان بن حسّان بکری را و زایل نموده سواران شما را از سرحدهای آنها، و بتحقیق که رسید بمن آنکه مردان قبیله داخل شده بر زن مسلمه و بر کافر ذمیّه پس بر می کنده خلخال و دست برنجهای او را، و گردن بندها و گوشواره های آن را، امتناع نتوانسته است آن زن از آن مرد مگر با گریه و زاری و با قسم دادن بقرابت و خویشی. پس آن قوم بد نهاد بعد از غارت کردن مراجعت نموده اند در حالتی که تمام بوده اند در حین مراجعت با غنیمت، نرسیده بمردی از ایشان هیچ زخمی و ریخته نشده او را خونی، پس اگر بمیرد مرد مسلمان پس از این ظلم دل سوز از روی غم و اندوه نباشد بمردن ملامت کرده شده، بلکه هست نزد من بآن لایق گردیده.
