[hadith]وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَهُ (صلی الله علیه وآله) لَمَّا أَتَاهُ الْمَلَأُ مِنْ قُرَیْشٍ، فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ قَد ادَّعَیْتَ عَظِیماً لَمْ یَدَّعِهِ آبَاؤُکَ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ بَیْتِکَ، وَ نَحْنُ نَسْأَلُکَ أَمْراً إِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنَا إِلَیْهِ وَ أَرَیْتَنَاهُ، عَلِمْنَا أَنَّکَ نَبیٌّ وَ رَسُولٌ، وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ عَلِمْنَا أَنَّکَ سَاحِرٌ کَذَّابٌ. فَقَالَ (صلی الله علیه وآله) وَ مَا تَسْأَلُونَ؟ قَالُوا تَدْعُو لَنَا هَذهِ الشَّجَرَةَ حَتَّی تَنْقَلِعَ بعُرُوقِهَا وَ تَقِفَ بَیْنَ یَدَیْکَ. فَقَالَ (صلی الله علیه وآله) إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ، فَإِنْ فَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ ذَلِکَ أَ تُؤْمِنُونَ وَ تَشْهَدُونَ بالْحَقِّ؟ قَالُوا نَعَمْ. قَالَ فَإِنِّی سَأُرِیکُمْ مَا تَطْلُبُونَ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکُمْ لَا تَفِیئُونَ إِلَی خَیْرٍ وَ [أَنَ] إِنَّ فِیکُمْ مَنْ یُطْرَحُ فِی الْقَلِیب وَ مَنْ یُحَزِّبُ الْأَحْزَابَ. ثُمَّ قَالَ (صلی الله علیه وآله) یَا أَیَّتُهَا الشَّجَرَةُ إِنْ کُنْتِ تُؤْمِنِینَ باللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ تَعْلَمِینَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَانْقَلِعِی بعُرُوقِکِ حَتَّی تَقِفِی بَیْنَ یَدَیَّ بإِذْنِ اللَّهِ. [وَ الَّذی] فَوَالَّذی بَعَثَهُ بالْحَقِّ لَانْقَلَعَتْ بعُرُوقِهَا وَ جَاءَتْ، وَ لَهَا دَوِیٌّ شَدیدٌ وَ قَصْفٌ کَقَصْفِ أَجْنِحَةِ الطَّیْرِ حَتَّی وَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) مُرَفْرِفَةً وَ أَلْقَتْ بغُصْنِهَا الْأَعْلَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) وَ ببَعْضِ أَغْصَانِهَا عَلَی مَنْکِبی وَ کُنْتُ عَنْ یَمِینِهِ (صلی الله علیه وآله). فَلَمَّا نَظَرَ الْقَوْمُ إِلَی ذَلِکَ قَالُوا عُلُوّاً وَ اسْتِکْبَاراً فَمُرْهَا فَلْیَأْتِکَ نِصْفُهَا وَ یَبْقَی نِصْفُهَا، فَأَمَرَهَا بذَلِکَ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ نِصْفُهَا کَأَعْجَب إِقْبَالٍ وَ أَشَدِّهِ دَوِیّاً فَکَادَتْ تَلْتَفُّ برَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله). فَقَالُوا کُفْراً وَ عُتُوّاً فَمُرْ هَذَا النِّصْفَ فَلْیَرْجِعْ إِلَی نِصْفِهِ کَمَا کَانَ، فَأَمَرَهُ (صلی الله علیه وآله) فَرَجَعَ. فَقُلْتُ أَنَا: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، إِنِّی أَوَّلُ مُؤْمِنٍ بکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ، وَ أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ بأَنَّ الشَّجَرَةَ فَعَلَتْ مَا فَعَلَتْ بأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی تَصْدیقاً بنُبُوَّتِکَ وَ إِجْلَالًا لِکَلِمَتِکَ. فَقَالَ الْقَوْمُ کُلُّهُمْ: بَلْ ساحِرٌ کَذَّابٌ، عَجِیبُ السِّحْرِ، خَفِیفٌ فِیهِ، وَ هَلْ یُصَدِّقُکَ فِی أَمْرِکَ إِلَّا مِثْلُ هَذَا؟ یَعْنُونَنِی.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 93
الفصل التاسع:
و لقد کنت معه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لمّا أتاه الملاء من قریش، فقالوا له: یا محمّد إنّک قد إدّعیت عظیما لم یدّعه آباؤک و لا أحد من بیتک و نحن نسئلک أمرا إن أجبتنا إلیه و أریتناه علمنا أنّک نبیّ و رسول و إن لم تفعل علمنا أنّک ساحر کذّاب. قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لهم: و ما تسئلون؟ قالوا: تدع لنا هذه الشّجرة حتّی تنقلع بعروقها و تقف بین یدیک فقال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إنّ اللّه علی کلّ شیء قدیر فإن فعل اللّه ذلک بکم أ تؤمنون و تشهدون بالحقّ؟ قالوا: نعم. قال: فإنّی ساریکم ما تطلبون، و إنّی لأعلم أنّکم لا تفیئون إلی خیر، و أنّ فیکم من یطرح فی القلیب، و من یحزّب الأحزاب. ثمّ قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: یا أیّتها الشّجرة إن کنت تؤمنین باللّه و الیوم الاخر و تعلمین أنّی رسول اللّه فانقلعی بعروقک حتّی تقفی بین یدیّ بإذن اللّه. و الّذی بعثه بالحقّ لانقلعت بعروقها و جاءت و لها دویّ شدید و قصف کقصیف أجنحة الطّیر، حتّی وقفت بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مرفرفة، و ألقت بغصنها الأعلی علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و ببعض أغصانها علی منکبی، و کنت عن یمینه صلّی اللّه علیه و آله. فلمّا نظر القوم إلی ذلک قالوا علوّا و استکبارا: فمرها فلیأتک نصفها و یبقی نصفها، فأمرها بذلک، فأقبل إلیه نصفها کأعجب إقبال و أشدّه دویّا، فکادت تلتفّ برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقالوا کفرا و عتوّا فمر هذا النّصف فلیرجع إلی نصفه کما کان، فأمره صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرجع. فقلت أنا: لا إله إلّا اللّه فإنّی أوّل مؤمن بک یا رسول اللّه و أوّل من أقرّ بأنّ الشّجرة فعلت ما فعلت بأمر اللّه تعالی، تصدیقا لنبوّتک و إجلالا لکلمتک، و قال القوم کلّهم: بل ساحر کذّاب عجیب السّحر خفیف فیه و هل یصدّقک فی أمرک إلّا مثل هذا- یعنوننی.
اللغة:
(القلیب) البئر یذکّر و یؤنّث أو العادیّة القدیمة منها و (الأحزاب) جمع الحزب الطائفة و جماعة الناس و تحزّبوا صاروا أحزابا و حزّبتهم تحزیبا جعلتهم حزبا حزبا و (القصف و القصیف) الصوت، و فی بعض النسخ قصف کقصف أجنحة الطیر، و الجمیع بمعنی واحد و (رفرف) الطائر بجناحیه إذا بسطهما عند السقوط علی شیء یحوم علیه لیقع فوقه.
الاعراب:
قوله: مرفرفة بالنصب حال من فاعل وقفت، و قوله: و ألقت عطف علی وقفت، و علوّا و استکبارا منصوبان علی المفعول لأجله، و دویّا منصوب علی التمیز، و کفرا و عتوّا أیضا منصوبان علی المفعول له، و کذلک تصدیقا و اجلالا.
المعنی:
اعلم أنّه علیه الصّلاة و السّلام لمّا نبّه فی الفصل السابق علی علوّ مقامه و رفعة شأنه و شرف محلّه، و ذکر المخاطبین بمناقبه الجمیلة و عدّ فیه منها تسعا أردفه بهذا الفصل تذکیرا لهم بمنقبته العاشرة و هو ایمانه برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و تصدیقه بالمعجزة الظاهرة منه صلوات اللّه و سلامه علیه فی الشجرة لمّا کفر به غیره و نسبوه إلی السّحر و الکذب و هو قوله علیه الصّلاة و السّلام: (و لقد کنت معه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لمّا أتاه الملاء من قریش) أی الجماعة منهم (فقالوا له یا محمّد إنّک قد ادّعیت أمرا عظیما) و هو النّبوة و الرّسالة (لم یدّعه آباؤک) أی الأقربون منهم و إن کان الأبعدون أنبیاء و مرسلین کاسماعیل و إبراهیم و غیرهما (و لا أحد من) أهل (بیتک و نحن نسألک أمرا) خارقا للعادة (إن أجبتنا إلیه) و أتیت به (و أریتناه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 95
علمنا أنّک نبیّ و رسول) لاتیانک بما أتی به سایر الأنبیاء و الرّسل ممّا یعجز عنه غیرهم من الایات البیّنات المصدّقة لرسالتهم و نبوّتهم (و ان لم تفعل علمنا) بطلان دعواک و انّک ساحر کذّاب) لأنّ عدم فعلک لما نسأله کاشف عن عجزک من معاجزة النّبوة و دلائل الرّسالة.
ف (قال لهم) النّبی صلّی اللّه علیه و آله (و ما تسألون).
(قالوا تدع لنا هذه الشجرة حتّی تنقلع بعروقها) من الأرض و تأتی (و تقف بین یدیک) إجابة لدعوتک (فقال صلّی اللّه علیه و آله إنّ اللّه علی کلّ شیء قدیر) لا یعجزه شیء و لا یقصر قدرته عن شیء (فان فعل اللّه ذلک بکم) و أجاب إلی مسئولکم (أ تؤمنون) به (و تشهدون بالحقّ) و إنّما نسب الفعل إلی اللّه و لم ینسبه إلی نفسه تنبیها لهم علی أنّ ما یفعله و یصدر منه صلّی اللّه علیه و آله فانّما هو فعل اللّه سبحانه و هو علیه السّلام مظهر له کما قال تعالی «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ ...» و لذلک ذکر أوّلا عموم قدرته تعالی و فرّع علیه قوله: فان فعل اللّه ذلک، ایماء إلی أنّ ما تسألونه من انقلاع الشجرة من مکانها و وقوفها بین أیدیهم أمر یعجز عنه المخلوق الضعیف و یقدر علیه الخالق القاهر القادر علی کلّ شیء، فقال لهم: فان فعلت ذلک مع کونی بشرا مثلکم فانّما هو بکونی مبعوثا من عنده خلیفة له و کون فعلی فعله أ تؤمنون حینئذ و تشهدون بأن لا إله إلّا اللّه و أنّی رسول اللّه.
(قالوا نعم قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فانّی ساریکم ما تطلبون) أسند الارائة إلی نفسه القدسی بعد اسناد الفعل إلی اللّه، لما ذکرناه من النکتة (و إنّی لأعلم أنکم لا تفیئون إلی خیر) أی لا ترجعون إلی الاسلام الجامع لخیر الدّنیا و الاخرة و فی تصدیر الجملة بانّ و اللّام تنبیها علی أنّ عدم رجوعهم إلی الحقّ و بقائهم علی الکفر و الضلال محقّق معلوم له صلّی اللّه علیه و آله بعلم الیقین لیس فیه شکّ و ریب (و انّ فیکم من) یبقی علی کفره و یقتل و (یطرح فی القلیب) قلیب بدر (و من) یستمرّ علی غیّه و (یحزّب الأحزاب) و یجمع جموع الکفّار و المشرکین علی محاربتی و جهادی.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 96
و هذه الخبر من أخباره الغیبیّة و دلائل نبوّته صلّی اللّه علیه و آله و قد وقع المخبر به علی طبق الخبر، فممّن طرح فی القلیب بعد قتلهم عتبة و شیبة ابنی ربیعة و أبی جهل و امیّة ابن عبد شمس و الولید بن المغیرة و غیرهم، و ممّن حزّب الأحزاب أبو سفیان بن حرب و عمرو بن ود و صفوان بن امیّة و عکرمة بن أبی جهل و سهل بن عمرو و غیرهم.
(ثمّ قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یا أیتها الشجرة إن کنت تؤمنین باللّه و الیوم الاخر و تعلمین أنّی رسول اللّه) خطابه للشّجرة بخطاب ذوی العقول یدلّ علی أنّها صارت بتوجّه نفسه القدسی إلیها شاعرة مدرکة قابلة للخطاب کسایر ذوی العقول المتّصفة بالاحساس و الحیاة لأنّ مشیّته صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مشیة اللّه و إذا أراد اللّه شیئا أن یقول له کن فیکون.
و نظیر هذا الخطاب خطاب اللّه سبحانه للأرض و السماء بقوله «وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ ...» و فی قوله: ان کنت تؤمنین باللّه و الیوم الاخر، دلالة علی أنّ للنبات و الجماد تکلیفا کسایر المکلّفین، و قد مرّ بعض الکلام فی ذلک فی شرح المختار المأة و التسعین.
و کیف کان فقد خاطب الشّجرة و قال لها (فانقلعی بعروقک حتّی تقفی بین یدیّ باذن اللّه) و مشیّته ف (و الّذی بعثه بالحقّ) نبیّا (لانقلعت بعروقها و جاءت و لها دویّ شدید) صوت کصوت الرّیح (و قصف کقصیف) أی صوت مثل صوت (أجنحة الطیر حتی وقفت بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) ممتثلة لأمره منقادة لحکمه (مرفرفة) رفرفة الطیر (و ألقت بغصنها الأعلی علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) متثلة لأمر منقادة لحکمه (مرفوعة) رفرقة الطیر (و ألقت بغضها الأعلی علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم) إجلالا له و إعظاما (و ببعض أغصانها علی منکبی) تکریما و تعظیما (و کنت) واقفا (عن یمینه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فلمّا نظر القوم إلی ذلک) الاعجاز (قالوا) له صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (علوا و استکبارا) لا اهتداء و استرشادا (فمرها فلیأتک نصفها و یبقی نصفها فأمرها بذلک) إتماما للحجّة و اکمالا للبیّنة کنایه (فأقبل إلیه نصفها کأعجب إقبال و أشدّه دویا) و هو کنایة عن سرعة إجابتها لأمره (فکادت تلتفّ
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 97
برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) بمزید دنوّها منه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (فقالوا) ثالثة (کفرا و عتوّا) و تمرّدا و اعتلاء بقصد تعجیزه و افحامه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (فمر هذا النّصف فلیرجع إلی نصفه کما کان فأمره صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) قطعا للعذر و حسما لمادّة المکابرة (فرجع) إلی النّصف الاخر و انضمّ الیه.
قال أمیر المؤمنین لما شاهد هذه المعجزة (فقلت أنا: لا إله إلّا اللّه فانّی أوّل مؤمن بک) أی برسالتک (یا رسول اللّه و أوّل من أقرّ بأنّ الشجرة فعلت ما فعلت بأمر اللّه) و اذنه (تصدیقا لنبوّتک و إجلالا لکلمتک) و إجابة لأمرک.
(فقال القوم کلّهم بل ساحر کذّاب) أی أنت مموّه مدلّس لا حقیقة لما فعلته و إنّما هو تمویه و تخییل لا أصل له و أنّک کذّاب فیما تدعوننا إلیه من التوحید و الایمان.
و قد حکی اللّه عنهم ذلک بقوله فی سورة ص «وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ. أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عُجابٌ» .
قال الطبرسی فی وجه نزول الایة: قال المفسّرون: إنّ أشراف قریش و هم خمسة و عشرون منهم الولید بن المغیرة و هو أکبرهم و أبو جهل و أبیّ و امیّة ابنا خلف و عتبة و شیبة ابنا ربیعة و النضر بن الحارث أتوا أبا طالب و قالوا أنت شیخنا و کبیرنا و قد أتیناک لتقضی بیننا و بین ابن اخیک فانّه سفّه أحلامنا و شتم آلهتنا، شیخنا و کبیرنا و قد أتیناک لتقضی بیننا و بین ابن اخیک فانّه سفّه أحلامنا و شتم آلهتنا، فدعی أبو طالب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و قال: یا ابن أخ هؤلاء قومک یسألونک: فقال: ما ذا یسألوننی قالوا دعنا و آلهتنا ندعک و إلهک فقال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أ تعطوننی کلمة واحدة تملکون بها العرب و العجم، فقال أبو جهل: للّه أبوک نعطیک ذلک و عشر أمثالها فقال: قولوا: لا إله إلّا اللّه، فقاموا و قالوا: أ جعل الالهة إلها واحدا، فنزلت هذه الایات، هذا.
و لمّا قالوا: إنّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ساحر و لم یکونوا شاهدین مثل ما أتی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به من غیره أعظموا أمره و وصفوه بأنّه (عجیب السّحر) لأنّه قد أتی بما یعجز عنه غیره و بأنّه (خفیف فیه) لأنّه فعل ما فعل سریعا من دون تراخ و تأخیر.
استفهام تحقیری ثمّ قالوا استحقارا و استصغارا: (و هل یصدّقک) و یؤمن بک (فی أمرک إلّا مثل هذا) الغلام الحدث السنّ (یعنوننی) و قد حذا حذو هؤلاء الکفّار أتباعهم الّذین
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 98
فضّلوا ابن أبی قحافة علی أمیر المؤمنین علیه السّلام حیث قالوا: إنّ ابن أبی قحافة أسلم و هو ابن أربعین سنة و علیّ أسلم و هو حدث و لم یبلغ الحلم فکان إسلام الأوّل أفضل و قد نقل تفصیل مقالهم الشارح المعتزلی من کتاب العثمانیّة للجاحظ، و تفصیل الجواب عن ذلک من کتاب نقض العثمانیة لأبی جعفر الاسکافی تغمّده اللّه بغفرانه، و کفانا نقل الشّارح المعتزلی له مؤنة النقل هنا، من أراد الاطلاع فلیراجع شرحه.
الترجمة:
این فصل آخر از خطبه شریفه باز در ذکر مفاخر و مناقب خود آن بزرگوار است می فرماید: و بتحقیق بودم من با حضرت رسالتماب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وقتی که آمدند نزد آن حضرت جماعتی از کفار قریش پس گفتند او را: أی محمّد بدرستی که تو ادّعا کردی أمر عظیمی را که ادّعا نکرده بود آنرا پدران تو و نه أحدی از خانواده تو و ما خواهش می کنیم از تو کاری را اگر اجابت کردی ما را بان کار و نمودی آن را بما می دانیم که تو پیغمبر مرسلی، و اگر اجابت نکردی می دانیم که تو جادوگر و بسیار دروغ گوئی.
پس فرمود آن حضرت بایشان چه خواهش دارید گفتند که بخوانی بجهت ما این درخت را تا پر کنده شود با ریشه های خود و بایستد پیش تو، پس فرمود آن حضرت که خدای تعالی بهر چیز قادر است پس اگر بکند خداوند عالم بجهت شما آن را آیا ایمان می آورید و شهادت می دهید بحق؟ پس گفتند: بلی فرمود پس بدرستی که بزودی بنمایم من بشما آن چیزی را که طلب می کنید و حال آنکه بدرستی که یقین منست که شما باز نمی گردید بسوی اسلام که خیر دنیا و آخرت است، و بدرستی که در میان شما است کسی که انداخته می شود در چاه بدر، و کسی که جمع سازد لشکرهای کفّار را بمحاربه من.
بعد از آن فرمود آن حضرت بطریق خطاب بدرخت که ای درخت اگر هستی که ایمان داری بخدای تعالی و بروز آخرت و می دانی که منم پیغمبر خدا پس برکنده شو با ریشه های خود تا این که بایستی پیش من با اذن خدا. پس قسم بخدائی که مبعوث فرمود او را بحق هر آینه بر کنده شد با رگ و ریشه های خود و آمد بسوی آن حضرت در حالتی که مر او را صدای سخت بود، و آوازی بود مانند آواز بالهای مرغان، تا این که ایستاد پیش حضرت رسالتماب صلّی اللّه علیه و آله حرکت کنان مثل مرغ بال زنان، و انداخت شاخه بلندتر خود را بر پیغمبر خدا و بعض شاخهای خود را بر دوش من، و بودم من در جانب راست آن حضرت.
پس وقتی که نظر کردند آن جماعت بان معجزه گفتند از روی تکبّر و گردن کشی پس أمر کن تا بیاید بسوی تو نصف آن و باقی ماند بر جای خود نصف دیگر آن، پس أمر فرمود آن را باین پس پیش آمد بسوی او نصف آن درخت مانند عجب ترین روی آوردن و سخت ترین آن از روی آواز پس نزدیک شد که پیچیده شود بحضرت رسول خدا پس گفتند آن ملاعین از روی کفر و ستیزه گی پس أمر کن این نصف را برگردد بسوی آن نصف دیگر چنانکه در اصل بود، پس أمر فرمود او را پس برگشت. پس گفتم من: لا إله إلّا اللّه بدرستی که من أوّل ایمان آورنده ام بتو یا رسول اللّه و أوّل کسی هستم که ایمان آورد باین که آن درخت کرد آنچه کرد بفرمان خدا از جهت تصدیق پیغمبری تو و تعظیم فرمایش تو. پس گفتند آن کفّار شقاوت آثار جمیعا که تو جادوگر دروغ گوئی عجیب و غریب است سحر تو چابک و سبک دستی در آن، و تصدیق نمی کند تو را در پیغمبری تو مگر مثل این- و قصد می کردند در این حرف مرا-.
