[hadith]العبرة بالماضین:
فَاعْتَبرُوا بمَا أَصَابَ الْأُمَمَ الْمُسْتَکْبرِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ مِنْ بَأْس اللَّهِ وَ صَوْلَاتِهِ وَ وَقَائِعِهِ وَ مَثُلَاتِهِ، وَ اتَّعِظُوا بمَثَاوِی خُدُودهِمْ وَ مَصَارِعِ جُنُوبهِمْ، وَ اسْتَعِیذُوا باللَّهِ مِنْ لَوَاقِحِ الْکِبْرِ کَمَا تَسْتَعِیذُونَهُ مِنْ طَوَارِقِ الدَّهْرِ، فَلَوْ رَخَّصَ اللَّهُ فِی الْکِبْرِ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادهِ لَرَخَّصَ فِیهِ لِخَاصَّةِ أَنْبیَائِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ، وَ لَکِنَّهُ سُبْحَانَهُ کَرَّهَ إِلَیْهِمُ التَّکَابُرَ وَ رَضِیَ لَهُمُ التَّوَاضُعَ، فَأَلْصَقُوا بالْأَرْضِ خُدُودَهُمْ وَ عَفَّرُوا فِی التُّرَاب وُجُوهَهُمْ وَ خَفَضُوا أَجْنِحَتَهُمْ لِلْمُؤْمِنِینَ، وَ کَانُوا قَوْماً مُسْتَضْعَفِینَ، قَد اخْتَبَرَهُمُ اللَّهُ بالْمَخْمَصَةِ وَ ابْتَلَاهُمْ بالْمَجْهَدَةِ وَ امْتَحَنَهُمْ بالْمَخَاوِفِ وَ مَخَضَهُمْ [مَحَّصَهُمْ] بالْمَکَارِهِ، فَلَا تَعْتَبرُوا [الرِّضَا] الرِّضَی وَ السُّخْطَ بالْمَالِ وَ الْوَلَد جَهْلًا بمَوَاقِعِ الْفِتْنَةِ، وَ الِاخْتِبَارِ فِی مَوْضِعِ الْغِنَی وَ الِاقْتِدَارِ [الِاقْتَارِ]، فَقَدْ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی «أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ»؛ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَخْتَبرُ عِبَادَهُ الْمُسْتَکْبرِینَ فِی أَنْفُسهِمْ بأَوْلِیَائِهِ الْمُسْتَضْعَفِینَ فِی أَعْیُنِهِمْ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 300
فاعتبروا بما أصاب الامم المستکبرین من قبلکم من بأس اللّه و صولاته و وقایعه و مثلاته، و اتّعظوا بمثاوی خدودهم، و مصارع جنوبهم، و استعیذوا باللّه من لواقح الکبر، کما تستعیذون به من طوارق الدّهر. فلو رخّص اللّه فی الکبر لأحد من عباده لرخّص فیه لخاصّة أنبیائه و أولیائه، و لکنّه (لکنّ اللّه خ) سبحانه کره إلیهم التّکابر، و رضی لهم التّواضع، فألصقوا بالأرض خدودهم، و عفّروا فی التّراب وجوههم، و خفضوا أجنحتهم للمؤمنین، و کانوا قوما مستضعفین، و قد اختبرهم اللّه بالمخمصة، و ابتلاهم بالمجهدة، و امتحنهم بالمخاوف و مخضهم بالمکاره، فلا تعتبروا الرّضا و السّخط، بالمال و الولد، جهلا بمواقع الفتنة و الاختبار فی مواضع الغنی و الإقتار، فقد قال تعالی: «أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ» . فإنّ اللّه سبحانه یختبر عباده المستکبرین فی أنفسهم بأولیائه المستضعفین فی أعینهم.
الل
غة:
و (وقعت) بالقوم وقیعة و اوقعت بهم قتلت و اثخنت و (المثاوی) جمع المثوی من ثوی بالمکان نزل فیه و (غفر) وجهه ألصقه بالعفر و هو وجه الأرض أو التراب و عفّرت بالتثقیل مبالغة و (مخض) السقاء مخضا حرّکه شدیدا لیخرج زبد اللّبن الذی فیه، و یروی و محصّهم بالحاء و الصاد المهملتین من التمحیص و هو التطهیر و (أقتر) لعیاله اقتارا و قتر تقتیرا أی ضیق فی النفقة.
الاعراب:
و قوله تعالی «أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما» الایة لفظة ما موصولة اسم إنّ و جملة نمدّهم به صلة ما لا محلّ لها من الاعراب، و جملة نسارع مرفوعة المحلّ خبر إنّ، و الرابط محذوف أی نسارع لهم به.
المعنی:
ثمّ أمر بالاعتبار بما أصاب المتکبّرین من العذاب الألیم و السّخط العظیم فقال: (فاعتبروا بما أصاب الامم المستکبرین من قبلکم) لأجل استکبارهم (من بأس اللّه و صولاته و وقایعه و مثلاته) أی عذابه و عقوباته کما نطق به الکتاب الکریم قال «وَ فِی مُوسی إِذْ أَرْسَلْناهُ إِلی فِرْعَوْنَ بسُلْطانٍ مُبینٍ. فَتَوَلَّی برُکْنِهِ وَ قالَ ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ. فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الْیَمِّ وَ هُوَ مُلِیمٌ. وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ. ما تَذَرُ مِنْ شَیْءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ. وَ فِی ثَمُودَ إِذْ قِیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتَّی حِینٍ. فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ. فَمَا اسْتَطاعُوا مِنْ قِیامٍ وَ ما کانُوا مُنْتَصِرِینَ. وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسقِینَ» إلی غیر هؤلاء من المتکبّرین المتجبّرین المتمرّدین عن عبودیّة ربّ العالمین فانظروا إلی عاقبة امورهم.
(و اتّعظوا بمثاوی خدودهم و مصارع جنوبهم) أی منازل خدودهم و مساقط جنوبهم و ما هم علیه من غمّ الضّریح و ردم الصّفیح و ضیق الأرماس و شدّة الابلاس و اختلاف الأضلاع و استکاک الأسماع و ظلمة اللّحد و خیفة الوعد.
(و استعیذوا باللّه من لواقح الکبر) أی أسبابه المولدة له و المحصّلة ایاه (کما تستعیذونه من طوارق الدّهر) و هی نوازله و آفاته بل لیکن استعاذتکم من الاولی أشدّ و أقوی من استعاذتکم من الثانیة، لأنّ لواقح الکبر ألم اخرویّ و طوارق الدّهر ألم دنیویّ و الألم الاخرویّ أشدّ تأثیرا و أخزی، فیکون بالاستعاذة و التوقّی أجدر و أحری.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 315
ثمّ أشار إلی حمیّة الکبر مطلقا و انه لا رخصة فیه لأحد من آحاد المکلّفین فقال:
(فلو رخّص اللّه) عزّ و جلّ (فی الکبر) و أحلّه (لأحد من عباده لرخّص فیه لخاصّة أنبیائه و أولیائه) وجه الملازمة أنّ الترخیص فیه إنما یکون مع اشتماله علی المصلحة و خلوّه عن المفسدة و لو کان کذلک لرخّص فیه الأنبیاء و الأولیاء و من یخطرهم من فوائده و منافعه لمکانتهم لدیه و قربهم إلیه و إلّا لزم تفویت ما تضمّنه من المصلحة فی حقّهم و هو غیر معقول بما لهم من الزلفی و القرب.
(و لکن) التالی أعنی الترخیص فیه للأنبیاء و الأولیاء باطل فالمقدّم مثله، و أشار إلی بطلان التالی بأنّ (اللّه کرّه إلیهم التکابر و رضی لهم التواضع) کما یدلّ علیه العمومات و الاطلاقات الناهیة عن التکبّر من دون استثناء لأحد، و الامرة بالتواضع کذلک مضافة إلی الخطابات الخاصّة بهم فی الصّحف السّماویة و الأحادیث القدسیّة.
(فألصقوا بالأرض خدودهم و عفّروا فی التراب وجوههم) امتثالا لما امروا به من التواضع و التذلل للخالق.
کنایه- استعاره بالکنایه (و خفضوا أجنحتهم و کانوا قوما مستضعفین) امتثالا لما امرو به من التواضع للخلایق قال العلّامة المجلسیّ «ره»: خفض الجناح کنایة عن لین الجانب و حسن الخلق و الشفقة، و مثله الشارح البحرانی قال: لفظ الأجنحة مستعار من الطائر لید الانسان و جانبه باعتبار ما هو محلّ البطش و النفرة، و خفض الجناح کنایة عن لین الجانب.
و الأحسن ما فی الکشاف قال فی تفسیر قوله تعالی «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» الطائر إذا أراد أن ینحطّ للوقوع کسر جناحه و خفضه، و إذا أراد أن ینهض للطیران رفع جناحه فجعل خفض جناحه عند الانحطاط مثلا فی التواضع و لین الجانب، و منه قول بعضهم:
و أنت الشهیر بخفض الجناح فلاتک فی رفعه أجدلا
ینهاه عن التکبّر بعد التواضع و أراد بقوله و کانوا قوما مستضعفین کونهم متّصفین بالضعف و المسکنة فی نظر الناس و ضیق العیش فی الدّنیا کما أوضحه بقوله:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 316
(و قد اختبرهم اللّه بالمخمصة) و الجوع (و ابتلاهم بالمجهدة) و المشقة (و امتحنهم بالمخاوف) و الأهاویل (و مخضهم) أی حرکهم و زلزلهم، أو خلّصهم و طهّرهم إن کان من التمحیص (بالمکاره) و الشدائد.
و لما ذکر علیه السّلام محبوبیة التواضع للّه سبحانه و مکروهیة التکابر له تعالی و اتّصاف أنبیائه و ملائکته المقرّبین مع مکانتهم لدیه و مرضیّین عنده بوصف التواضع و التذلل و الجوع و الفقر و المسکنة فرّع علیه قوله: (فلا تعتبروا الرّضا و السخط بالمال و الولد) أی إذا عرفتم أنّ رضی اللّه عن أنبیائه و أولیائه بمالهم من الذلّ و الجهد و المشاق، فلا تجعلوا رضاه منوطا بزهرة الحیاة الدّنیا من الأموال و الأولاد و سخطه منوطا بعدمها (جهلا بمواقع الفتنة) و الابتلاء (و الاختبار فی مواضع الغنی) و الفقر (و الاقتار) أی لا تجعلوا المال و الولد علامة الرضا و عدمهما دلیلا علی السّخط من أجل جهلکم بمواقع الامتحان فی مواضع الثروة و الفقر، إذ ربما یکون الابتلاء بالفقر و المسکنة لأجل النیل إلی مقام الزلفی لا من جهة السّخط کما فی حقّ الأولیاء المقرّبین من الأنبیاء و المرسلین، و یکون الابتلاء بالمال و الثروة للاستدراج و الازدیاد فی المعصیة لا من جهة الرضی کما یشهد به الکتاب الکریم.
(ف) قد (قال) اللّه (تعالی) فی سورة المؤمنین (أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ) أی أ یحسبون أنّ الذی أمددناهم به تعجیل لهم فی الخیر.
قال فی الکشاف: المعنی أنّ هذا الامداد لیس إلّا استدراجا لهم إلی المعاصی و استجرارا إلی زیادة الاثم و هم یحسبونه مسارعة لهم فی الخیرات و فیما لهم فیه نفع و إکرام و معاجلة بالثواب قبل وقته کما یفعل بأهل الخیر من المسلمین و قوله: بل، استدراک لقوله: أ یحسبون، یعنی هم أشباه البهائم لا فطنة بهم و لا شعور حتّی تأمّلوا و یتفکّروا أ هو استدراج أو مسارعة فی الخیر.
فقد ظهرن ذلک أنّ الامداد بالمال و البنین و البسط فی الرّزق قد یکون نقمة
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 317
و بلاء لا رحمة و عطاء کما فی حقّ فرعون و ملائه الکافرین المستکبرین المسبوق ذکرهم فی الایة الشریفة، و یکون الضیق و الاقتار تفضّلا و إحسانا لا سخطا و حرمانا کما فی حقّ الأولیاء المستضعفین من عباد اللّه المکرمین.
(فانّ اللّه سبحانه یختبر عباده المستکبرین فی أنفسهم بأولیائه المستضعفین فی أعینهم) لا یخفی حسن ارتباط هذه الجملة بسابقتها و لیس کلاما منقطعا عما قبله یستدعی ابتداء یکون معلّلا به کما زعمه الشارح البحرانی، لأنه علیه السّلام لما نبّه أنّ المال و الولد لیس مناطا للرّضا و السّخط، و لا الامداد بهما لأجل تعجیل الخیر، بل لأجل الاختبار و الافتتان للغاوین المستکبرین المکذّبین للرّسل عقّبه بهذا الکلام توضیحا و تبیینا، و المراد به أنه تعالی یمتحن المستکبرین بما أعطاهم من الأموال و الأولاد و القناطیر المقنطرة من الذّهب و الفضّة و الأنعام و الحرث و نحوهما من متاع الحیاة الدّنیا ببعث أولیائه المستضعفین فی نظرهم إلیهم.
الترجمة:
پس عبرت بگیرید به آن چه رسید بامتهائی که استکبار کردند پیش از شما از سطوت خدا و حملهای او و عذابهای او و عقوبات او، و متّعظ بشوید بمقامهای رخسارهای ایشان در قبرها، و مواضع افتادن پهلوهای ایشان، و پناه برید بخدا از اسبابی که تولید کبر می نمایند چنانکه پناه می برید باو از حوادث روزگار.
پس اگر رخصت می داد خداوند متعال در کبر نمودن از برای احدی از بندگان خود را هر آینه رخصت می داد در آن از برای خواص انبیای خود لیکن خدا مکروه گردانید بسوی ایشان تکبّر را، و خوش داشت از برای ایشان تواضع و فروتنی را، پس چسبانیدند آن پیغمبران در زمین رخسارهای خودشان را از غایت تواضع و خشوع، و مالیدند رویهای خود را در خاک از فرط تذلّل و خضوع، و خفض جناح کردند از برای مؤمنان، و بودند آن پیغمبران قومهای ضعیف شمرده شده که امتحان فرمود ایشان را خدای تعالی بگرسنگی، و مبتلا گردانید ایشان را بأنواع مشقّت و زحمت، و امتحان فرمود ایشان را باسباب خوف، و اختبار کرد ایشان را باقسام مکروهات. پس اعتبار مکنید خوشنودی و غضب خدا را بکثرت مال و فرزند و فقدان از جهت نادانی شما بمواقع امتحان در جاهای توانگری و درویشی، پس بتحقیق فرموده است خدای عزّ و جلّ در قرآن مجید «آیا گمان میکنند ایشان که آن چیزی که مدد می دهیم و زیاده می گردانیم ایشان را بان از مال و اولاد تعجیل می کنیم از برای ایشان در خیرات آن جهان بلکه نمی دانند که این از بابت استدراج و مهلت است نه از جهت سود و منفعت». پس بدرستی که حق تعالی امتحان می فرماید بندگان خود را که متکبّرانند در نزد خودشان بدوستان مقرّبان خود که ضعیف شمرده می شود در دیدهای آن متکبّران.
