[hadith]التحذیر من الشیطان:‏

فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللَّهِ عَدُوَّ اللَّهِ أَنْ یُعْدیَکُمْ بدَائِهِ وَ أَنْ یَسْتَفِزَّکُمْ بنِدَائِهِ وَ أَنْ یُجْلِبَ عَلَیْکُمْ بخَیْلِهِ وَ رَجِلِهِ [رَجْلِهِ‏]؛ فَلَعَمْرِی لَقَدْ فَوَّقَ لَکُمْ سَهْمَ الْوَعِید وَ أَغْرَقَ إِلَیْکُمْ بالنَّزْعِ الشَّدید وَ رَمَاکُمْ مِنْ مَکَانٍ قَرِیبٍ، فَقَالَ رَبِّ بما أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ قَذْفاً بغَیْبٍ بَعِیدٍ وَ رَجْماً بظَنٍّ غَیْرِ مُصِیبٍ صَدَّقَهُ بهِ أَبْنَاءُ الْحَمِیَّةِ وَ إِخْوَانُ الْعَصَبیَّةِ وَ فُرْسَانُ الْکِبْرِ وَ الْجَاهِلِیَّةِ، حَتَّی إِذَا انْقَادَتْ لَهُ الْجَامِحَةُ مِنْکُمْ وَ اسْتَحْکَمَتِ الطَّمَاعِیَّةُ مِنْهُ فِیکُمْ، فَنَجَمَتِ [فَنَجَمَتْ فِیهِ‏] الْحَالُ مِنَ السِّرِّ الْخَفِیِّ إِلَی الْأَمْرِ الْجَلِیِّ، اسْتَفْحَلَ سُلْطَانُهُ عَلَیْکُمْ وَ دَلَفَ بجُنُودهِ نَحْوَکُمْ، فَأَقْحَمُوکُمْ وَلَجَاتِ الذُّلِّ وَ أَحَلُّوکُمْ وَرَطَاتِ الْقَتْلِ وَ أَوْطَئُوکُمْ إِثْخَانَ الْجِرَاحَةِ طَعْناً فِی عُیُونِکُمْ وَ حَزّاً فِی حُلُوقِکُمْ وَ دَقّاً لِمَنَاخِرِکُمْ وَ قَصْداً لِمَقَاتِلِکُمْ وَ سَوْقاً بخَزَائِمِ الْقَهْرِ إِلَی النَّارِ الْمُعَدَّةِ لَکُمْ، فَأَصْبَحَ أَعْظَمَ فِی دینِکُمْ حَرْجاً وَ أَوْرَی فِی دُنْیَاکُمْ قَدْحاً مِنَ الَّذینَ أَصْبَحْتُمْ لَهُمْ مُنَاصِبینَ وَ عَلَیْهِمْ مُتَأَلِّبینَ، فَاجْعَلُوا عَلَیْهِ حَدَّکُمْ وَ لَهُ جِدَّکُمْ. فَلَعَمْرُ اللَّهِ لَقَدْ فَخَرَ عَلَی أَصْلِکُمْ وَ وَقَعَ فِی حَسَبکُمْ وَ دَفَعَ فِی نَسَبکُمْ وَ أَجْلَبَ بخَیْلِهِ عَلَیْکُمْ وَ قَصَدَ برَجِلِهِ سَبیلَکُمْ یَقْتَنِصُونَکُمْ بکُلِّ مَکَانٍ وَ یَضْرِبُونَ مِنْکُمْ کُلَّ بَنَانٍ، لَا تَمْتَنِعُونَ بحِیلَةٍ وَ لَا تَدْفَعُونَ بعَزیمَةٍ فِی حَوْمَةِ ذُلٍّ وَ حَلْقَةِ ضِیقٍ وَ عَرْصَةِ مَوْتٍ وَ جَوْلَةِ بَلَاءٍ.[/hadith]

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 282

الفصل الثانی:

فاحذروا عباد اللّه عدوّ اللّه أن یعدیکم بدائه، و أن یستفزّکم بخیله و رجله، فلعمری لقد فوّق لکم سهم الوعید، و أغرق لکم بالنّزع الشّدید، و رماکم من مکان قریب- و قال ربّ بما أغویتنی لازیّننّ لهم فی الأرض و لاغوینّهم أجمعین- قذفا بغیب بعید، و رجما بظنّ مصیب، صدّقه به أبناء الحمیّة، و إخوان العصبیّة، و فرسان الکبر و الجاهلیّة، حتّی إذا انقادت له الجامحة منکم، و استحکمت الطّماعیة منه فیکم، فنجمت الحال من السّرّ الخفیّ إلی الأمر الجلیّ، استفحل- سلطانه علیکم، و دلف بجنوده نحوکم، فأقحموکم ولجات الذّلّ، و أحلّوکم ورطات القتل، و أوطاوکم أثخان الجراحة، طعنا فی عیونکم و حزّا فی حلوقکم، و دقّا لمناخرکم، و قصدا لمقاتلکم، و سوقا بخزائم القهر إلی النّار المعدّة لکم، فأصبح أعظم فی دینکم جرحا، و أوری فی دنیاکم قدحا، من الّذین أصبحتم لهم مناصبین، و علیهم متألّبین. فاجعلوا علیه حدّکم، و له جدّکم، فلعمر اللّه لقد فخر علی أصلکم، و وقع فی حسبکم، و دفع فی نسبکم، و أجلب بخیله علیکم و قصد برجله سبیلکم، یقتنصونکم بکلّ مکان، و یضربون منکم کلّ بنان، لا تمتنعون بحیلة، و لا تدفعون بعزیمة، فی حومة ذلّ، و حلقة ضیق، و عرصة موت، و جولة بلاء.

اللغة:

(أعداه) الداء أصابه مثل ما بصاحب الداء و فی کلام العرب إنّ الجرب لیعدی أی یجاوز من صاحبه إلی من قاربه، و العدوی و زان جدوی ما یعدی من جرب و غیره و (الرجل) بفتح الراء و سکون الجیم اسم جمع لراجل مثل رکب راکب و (فوق) السهم و زان قفل موضع الوتر و الجمع أفواق و فوّقت السّهم تفویقا جعلت له فوقا و إذا وضعت السّهم فی الوتر لترمی به قلت أفقته إفاقة و رجمته رجما من باب نصر ضربته بالرجم و هو الحجارة و (جمح) الفرس اعتزّ راکبه و غلبه و (طمع) فیه طمعا و طماعا و طماعیّة حرص علیه و (نجم) الشیء نجوما طلع و ظهر و (دلف) دلفا و دلفانا مشی مشی المقیّد و فوق الدّبیب، و دلفت الناقة بحملها نهضت به.

و (الولجة) محرّکة کهف یستتر فیه المارّة من مطر و غیره و (أوطأه) فرسه إذا حمله علیه فوطئه و أوطأوهم جعلوهم یوطئون قهرا و (أثخن) فی القتل اثخانا أی أکثر منه و بالغ و أثخنته أوهنته بالجراحة و أضعفته قال سبحانه  حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ» أی غلبتموهم و کثر فیهم الجراح و (الخزائم) جمع خزامة و هی حلقة من شعر تجعل فی وترة أنف البعیر فیشدّ فیها الزّمام و (وری) الزند یری و ریا من باب وعد خرجت ناره، و فی لغة وری یری بالکسر فیهما، و أوری بالألف أخرج ناره و (القدح) بالفتح إخراج النار من الزّند یقال قدح بالزند رام الایراد به و قدح فیه طعن و (الحومة) معظم الماء و الحرب و غیرهما.

الاعراب:

قوله: أن یعدیکم فی محلّ النصب بدل من عدوّ اللّه، و الباء فی قوله: بدائة للتعدیة و فی قوله: بما أغویتنی، للقسم، و ما مصدریّة، و جوابه لازیننّ، و قیل:

إنها سببیّة و علی التقدیرین فمفعول ازیننّ محذوف أی ازیننّ لهم المعاصی، و قذفا و رجما منتصبان علی الحال، و هما مصدران بمعنی الفاعل، و الباء فی قوله: صدقه به، بمعنی فی، و جملة صدقه فی محلّ الجرّ صفة ظنّ، و روی صدقه أبناء الحمیّة بدون لفظ به، و استفحل جواب حتّی إذا.

و اثخان الجراحة بالنصب مفعول أوّل لأوطئوکم کما فی قولک: أعطیت درهما زیدا، أی جعلوا اثخان الجراحة واطئا لهم، لا أنه جعلهم واطئین له علی أنّه مفعول ثان کما توهّمه الشارح المعتزلی، أو أنه منصوب بنزع الخافض أی جعلوهم موطوئین باثخان  «1» الجراحة قهرا و غلبة، و علی التقدیرین فقوله: طعنا و حزا و دقا کلّها منصوب علی الابدال من اثخان، و قصدا و سوقا منصوبان علی المصدر، و العامل محذوف، و یجوز انتصاب المنصوبات الخمسة جمیعا علی المصدر.

و فی بعض النسخ أوطأوکم لاثخان الجراحة، باللّام علی المفعول له، و علی هذا فالمنصوبات الثلاثة الاول یحتمل کونها مفاعیل أوطأوا، أی أوطأوکم الطعن أی جعلوا الطعن واطئا لکم لأجل اثخان جراحتکم، و یحتمل انتصابها علی المصدر کما مرّ، و الباء فی قوله: بخزائم، للالة و الاستعانة لا للمصاحبة کما توهّم، و أوری بصیغة التفضیل عطف علی أعظم، و جرحا و قدحا منتصبان علی التمیز، و جملة یقتنصون حال من رجله أو خیله

 (1) و الباء للصلة متعلّق بموطوئین لا بجعلوا فافهم (منه)

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 285

و قوله: فی حومة بلاء، قال الشارح المعتزلی: حال من مفعول یقتنصون.

أقول: و یجوز کونه ظرف لغو متعلّق بیضربون أو بیقتنصون بدلا من قوله: بکلّ مکان، و أن یکون حالا من فاعل تمتنعون، و هو أنسب و أولی.

المعنی:

اعلم أنّه علیه السّلام لما أمر فی الفصل السابق بالاعتبار بحال إبلیس و بما فعل اللّه به من الطرد و الابعاد و الاحباط لعمله، اتبعه بهذا الفصل و أمر فیه بالتحذّر عن متابعته، و بیّن فیه شدّة عداوته و حثّ علی ملازمة التواضع و التذلّل فقال (فاحذروا عباد اللّه) من (عدوّ اللّه) إبلیس (أن یعدیکم بدائه) أی أن یجعل داءه مسریا إلیکم فتکونوا متکبّرین مثله (و أن یستفزّکم) أی یستخفّکم (بخیله و رجله) قال تعالی  «وَ اسْتَفْززْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ».

قال الطبرسی: الاستفزاز الازعاج و الاستنهاض علی خفّة و اسراع، و أصله القطع فمعنی استفزّه استزلّه بقطعه عن الصّواب أی استزلّ من استطعت منهم و أضلّهم بدعائک و وسوستک، من قولهم صوت فلان إذا دعاه، و هذا تهدید فی صورة الأمر و قیل: بصوتک، أی بالغنا و المزامیر و الملاهی، و قیل کلّ صوت یدعی به إلی الفساد فهو من صوت الشیطان.

و أجلب علیهم بخیلک  «1» و رجلک الاجلاب السوق بجلبة و هی شدّة الصوت أی أجمع علیهم ما قدرت علیه من مکایدک و أتباعک و ذرّیتک و أعوانک، فالباء مزیدة و کلّ راکب أو ماش فی معصیة اللّه من الانس و الجنّ فهو من خیل إبلیس و رجله و قیل: هو من أجلب القوم و جلبوا، أی صاحوا أی صح بخیلک و رجلک فاحشرهم علیهم بالاغواء، انتهی.

 (1) أی صح علیهم بفرسانک و راجلیک فانّ الخیل قد یطلق علی الفرسان، و منه قوله: یا خیل اللّه ارکبی (منه)

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 286

کنایه (فلعمری لقد فوق لکم سهم الوعید) قال المحدّث العلّامة المجلسی «ره» أی وضع فوق سهمه علی الوتر، و الظاهر أنّه جعل فوق بمعنی أفوق، و إلّا فقد عرفت فی بیان اللّغة أنّ معنی فوقت السّهم جعلت له فوقا، و علی إبقاء التفویق علی معناه الأصلی یکون کنایة عن التهیّؤ و الاستعداد.

 (و أغرق إلیکم بالنزع الشدید) أی استوفی مدّ القوس و بالغ فی نزعها لیکون مرماه أبعد و وقع سهامه أشدّ.

 (و رماکم من مکان قریب) لأنّه یجری من ابن آدم مجری الدّم فی العروق کما ورد فی الحدیث النبویّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و کنّی علیه السّلام به عن أنّ سهامه لا تخطی (و قال) ما حکاه عنه عزّ و جلّ فی سورة الحجر (ربّ بما اغویتنی لازیّننّ لهم فی الأرض و لاغوینّهم أجمعین) إلّا عبادک منهم المخلصین، أی أقسم باغوائک إیّای لازیّننّ لهم المعاصی فی الدّنیا التی هی دار الغرور، فالمراد بالأرض هی الدّنیا کما فی قوله تعالی  «وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ» و علی کون الباء للسببیّة فالمعنی بسبب إغوائک إیّای أفعل بهم ذلک.

فان قلت: ظاهر الاغواء هو الاضلال فکیف جاز نسبته إلی اللّه؟

قلت: علی إبقائه علی ظاهره فلا بدّ من حمله علی أنّ ابلیس کان جبریّ المذهب.

و أدلّة العدلیّة بوجوه: أحدها أنّ المراد به التخیّب أی بما خیّبتنی من رحمتک لاخیبنّهم بالدّعاء إلی معصیتک.

و ثانیها أنّ معناه بما أضللتنی من طریق جنّتک لاضلنّهم بالدّعاء إلی معصیتک و ثالثها أنّ معناه بتکلیفک إیّای بالسجود لادم الذی وقعت به فی الغیّ لاضلنّهم أجمعین إلّا عبادک الذین أخلصوا العبادة للّه و انتهوا عمّا نهوا عنه.

و قوله  (قذفا بغیب بعید) أی قال إبلیس ذلک رمیا بأمر غایب متوهّم علی بعد خفیت اماراته و شواهده أی رمیا بأمر بعید المرمی غایب عن النظر.

قال الشارح المعتزلی: و العرب تقول للشیء المتوهّم علی بعد: هذا قذف

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 287

بغیب بعید، و القذف فی الأصل رمی الحجر و أشباهه و بالغیب الأمر الغایب و هذه اللفظة من الألفاظ القرآنیّة قال تعالی فی کفّار قریش  «وَ یَقْذفُونَ بالْغَیْب مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ» أی یقولون هذا سحر أو هذا من تعلیم أهل الکتاب أو هذه کهانة و غیر ذلک مما کانوا یرمونه.

قال الطبرسیّ فی تفسیر هذه الایة: أی یرجمون بالظنّ فیقولون لا جنّة و لا نار و لا بعث، و هذا أبعد ما یکون من الظنّ و قیل معناه: یرمون محمّدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بالظنون من غیر یقین، و ذلک قولهم هو ساحر و هو شاعر و هو مجنون، و جعله قذفا لخروجه فی غیر حقّ، و قیل: معناه و یبعدون أمر الاخرة فیقولون لأتباعهم: هیهات هیهات لما توعدون، و ذلک کالشیء یرمی فی موضع بعید المرمی.

 (و رجما بظنّ مصیب) یعنی أنّ قوله: لاغوینّهم أجمعین کان رجما بظنّ قد أصاب فیه و طابق الواقع کما یشهد به قوله سبحانه «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ ما کانَ لَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ»  قال أمین الاسلام الطبرسیّ: المعنی أنّ إبلیس کان قال: لاغوینّهم و لاضلنّهم و ما کان ذلک عن علم و تحقیق و إنما قاله ظنا فلما تابعه أهل الزیغ و الشرک صدّق ظنّه و حقّقه.

و فی بعض النّسخ و رجما بظنّ غیر مصیب قال الشارح المعتزلی: و هذه الرّوایة أشهر.

أقول: و وجّه بوجوه أحسنها و أصوبها وجهان أحدهما أنّ قوله: لاغوینّهم بمعنی الشرک أو الکفر و الذین استثناهم بقوله إلّا عبادک اه المعصومون من المعاصی، و معلوم أنّ هذا الظنّ غیر مصیب لأنّه ما أغوی کلّ البشر غیر المخلصین الغوایة التی هی الشرک و الکفر و إنما أغوی بعضهم به و بعضهم بالفسق فقط، فیکون ظنّه أنه قادر علی إضلال البشر کلّهم بالکفر ظنّا غیر مصیب.

و ثانیهما أنّ إبلیس لما ظنّ أنه متمکّن من إجبارهم علی الغیّ و الضّلال، فقال:

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 288

لاغوینّهم، مریدا به الاغواء بالجبر و سلب الاختیار حکم علیه السّلام بخطائه.

و یوضح ذلک ما ذکره الطبرسی فی قوله  «وَ ما کانَ لَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ» أی و لم یکن لابلیس علیهم من سلطنة و لا ولایة یتمکن بها من اجبارهم علی الغیّ و الضلال، و انما کان یمکنه الوسوسة فقط کما قال  «وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ».

فان قلت: قوله  «وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ» یدلّ علی أنّه لم یکن مراده بقوله: لاغوینّهم، الاجبار و أنّه لم یکن ظانا بالقدرة علی إجبارهم.

قلت: قوله لاغوینّهم، إنما قاله فی بدء خلقته بتوهّم التمکّن من إجبارهم، و قوله: و ما کان لی علیکم من سلطان إنما یقوله یوم القیامة کما یشهد به سابق الایة، قال سبحانه «وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ» .

فمحصّل الجواب أنّه لا منافاة بین کونه فی أوّل الأمر ظانا بالتمکن من الاجبار، و بین معرفته فی آخر الأمر بعدم تمکنّه منه و بکونه خاطئا فی ظنّه.

و قوله  (صدّقه به أبناء الحمیة و اخوان العصبیّة و فرسان الکبر و الجاهلیة) تأکید لقوله رجما بظنّ مصیب یعنی أنّ إبلیس ظنّ أنه یغویهم و کان هؤلاء قد غووا و ضلّوا بالحمیّة و الجاهلیة و التعصّب و التکبّر، فکان ضلالهم ذلک تصدیقا فعلیّا منهم لابلیس فی ظنّه و فی قوله: لاغوینّهم، و موجبا لاصابة ظنّه.

و علی الروایة المشهورة أعنی رجما بظنّ غیر مصیب، فیکون هذه الجملة فی معرض الاستدراک، یعنی أنّه قال ما قال لا علی وجه العلم بل علی سبیل الظنّ و الحسبان و المصیب للحقّ هو العلم دون التوهّم أو الظنّ، لکن اتّفق وقوعهما لتصدیق أبناء الحمیّة فیه و وقوع الغوایة منهم.

و علی هذا فالأولی أن یجعل جملة صدّقه اه استینافا بیانیا لا صفة لظنّ فافهم جیّدا.

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 289

(حتّی إذا انقادت له) الطایفة (الجامحة) منکم و هم الذین تقدّم ذکرهم أی أبناء الحمیّة و العصبیّة و الکبر و وصفهم بالجموح لخروجهم و تمرّدهم عن انقیاد ربّهم المالک لهم و لکلّ شیء (و استحکمت الطماعیة) أی الطمع (منه فیکم) بسبب مزید انقیادکم له و اسراعکم إلی إجابة دعوته (فنجمت) أی ظهرت (الحال من السّر الخفی إلی الأمر الجلی) أی خرج ما بالقوّة إلی الفعل و إذ شاع آثار إغوائه (استفحل سلطانه علیکم) أی قوی و اشتدّ و صار فحلا (و دلف بجنوده نحوکم) أی نهض بهم إلیکم (فأقحموکم و لجأت الذلّ) أی ادخلوکم من غیر رویّة غیر ان الذّلة (و أحلّوکم ورطات القتل) أی أنزلوکم فی مهالک القتل و الهلاکة (و أوطأوکم اثخان الجراحة) أی جعلوا اثخان الجراحة واطئا لکم، و قد مرّ تفصیل معناه فی بیان الاعراب و المراد به کثرة وقع جراحات جنود ابلیس فیهم و کونهم مقهورین مغلوبین منکوبین بوقوع الجراحات.

و فصّل کثرتها بقوله کنایه- تمثیل  (طعنا فی عیونکم و حزّا) أی قطعا (فی حلوقکم و دقا لمناخرکم) و هو کنایة عن صدماتهم و احاطتها بالأعضاء جمیعها، فیکون ذکر العیون و الحلوق و المناخر من باب التمثیل و المراد بها ما یصیبهم من الصدمات و الجراحات من أبناء نوعهم بسبب القتل و القتال، و لما کان منشاها جمیعا هو إغواء إبلیس و جنوده نسبها إلیهم، و لا یخفی ما فی نسبة الطعن إلی العیون و الحزّ إلی الحلوق و الدقّ إلی المناخر من حسن الخطابة و صناعة البلاغة.

 (و قصدا لمقاتلکم) أی قصدوا قصدا لمحالّ قتلکم تحریصا علی القتل استعاره (و سوقا بخزائم القهر إلی النار المعدّة لکم) أی ساقوکم سوقا إلی النّار المهیّاة لکم بالخزائم القاهرة لکم علی السیاق، أو أنهم ساقوکم إلیها بها بالقهر و الغلبة.

و التعبیر بالخزائم دون الازمة تشبیها لهم بالناقة الّتی تقاد بالخزامة لا الخیل المقاد بالزمام، لأنّ الناقة إذا ما تقاد بالخزامة تکون أشدّ انقیادا و أطوع لقائدها من الخیل الّذی یقاد بالزّمام.

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 290

و للاشارة إلی هذه النکتة أتی بلفظ القهر و استعار لفظ الخزائم للمعاصی و السیّئات و شهوات النفس الأمّارة المؤدّیة إلی النّار، و المراد أنّ إبلیس و جنوده زیّنوا الشهوات و السیّئات فی نظرهم فرغبوا فیها و رکبوها فکان ذلک سببا لتقحمهم فی النار و سخط الجبار.

 (فأصبح أعظم فی دینکم جرحا و أوری فی دنیاکم قدحا) أی صار أکثر إخراجا للنار من حیث إخراجه لها أو من حیث الطعن فی دنیاکم و الثانی أظهر.

أما جرحه فی الدّنیا «فی الدین ظ فمعلوم لأنّ جمیع الصّدمات و المضارّ الدینیة من الجرائم و الاثام من إغواء هذا الملعون.

و أمّا الایراء و قدحه فی الدّنیا فلا لها به نار الفتنة و الفساد و نایرة الحسد و البغضاء و العناد بین الناس الموجب للقتل و القتال و تلف الأنفس و الأموال و نحوها فجمیع المضارّ الدینیة و أغلب المضار الدنیویّة عند أهل النظر و الاعتبار من ثمرات هذه الشجرة الملعونة.

فلذلک کان جرحه و قدحه أعظم و أشدّ (من الذین أصبحتم لهم مناصبین و علیهم متألّبین) أی من أعدائکم الذین نصبتم لهم العداوة و بالغتم فی عداوتهم، و تجمّعتم أی اجتمعتم من ههنا و ههنا علی قتلهم و قتالهم و استیصالهم دفعا لشرّهم عنکم.

و لما نبّه علیه السّلام علی أنّه عدّو مبین و أعظم المعاندین و أنّ ضرره عاید إلی الدّنیا و الدّین أمرهم بصرف عزیمتهم و همّتهم إلی عداوته فقال:

 (فاجعلوا علیه حدّکم) أی حدّتکم و سورتکم و بأسکم و سطوتکم (و له جدّکم) أی سبلکم و جهدکم، ثمّ أقسم بالقسم البار تهییجا و إلهابا و تثبیتا لهم علی العداوة له فقال:

 (فلعمر اللّه لقد فخر علی أصلکم) أی علی أبیکم آدم خیث امتنع من السجود له و قال  «قالَ ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ»* (و وقع فی حسبکم و دفع فی نسبکم) أی عاب حسبکم و حقّر نسبکم و هو الطین حیث قال «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً قالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذی کَرَّمْتَ»

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 291

(و أجلب بخیله علیکم و قصد برجله سبیلکم) أی صاح بفرسانه فاحشرهم علیکم بالاغواء و قصد مع راجلیه سبیلکم لیزیغوکم عن الجادّة الوسطی.

 (یقتنصونکم بکلّ مکان) أی یتصیّدونکم و یجعلون ربق الذّلّ فی أعناقکم (و یضربون منکم کلّ بنان) أی یضربون أطراف أصابعکم و یستقصون فی أذاکم و استیصالکم (لا تمتنعون) من ضربهم (بحیلة و لا تدفعون) ضرّهم (بعزیمة) و الحال انکم (فی حومة ذلّ و حلقة ضیق و عرصة موت و جولة بلاء) شرح لحالهم فی الدّنیا، أی أنتم فی معظم ذلّ و دائرة ضیق، لأنّ دار الدّنیا لا اتّساع فیها و معرض موت و مجال بلاء لا منجی منه.

فاذا کان شأن أبلیس فی عداوتکم هذا الشأن من الفخر علی الأصل و الوقع فی الحسب و الدفع فی النسب و الاجلاب بالخیل و القصد بالرجل و غیر ذلک من الامور المتقدّمة الدالة علی کونه مجدّا فی العداوة.

الترجمة:

فصل دویم از این خطبه در تحذیر مردمان است از متابعت شیطان و بیان شدّت عداوت آن ملعون است با انسان و تحریص خلق است بتواضع و فروتنی می فرماید:

پس حذر کنید ای بندگان خدا از دشمن خدا از این که سرایت گرداند بشما درد بی درمان خود را، و از این که بلغزاند شما را از راه راست با سواران و پیادگان خود، پس قسم بزندگانی خودم هر آینه مهیا نمود از برای شما تیر وعید را، و بر کشید برای شما کمان را با کشیدن سخت، و انداخت بسوی شما از مکان نزدیک و گفت آن ملعون- أی پروردگار من بسبب مأیوس نمودن تو مرا از رحمت خود هر آینه البته زینت می دهم از برای ایشان معاصی را در دنیا و هر آینه البته بضلالت می اندازم همه ایشان را مگر بندگان خالص تو را- در حالتی که اندازنده بود بامر غایب از حواس که دور بود، و در حالتی که رجم کننده بود بگمان و ظن ناصواب.

تصدیق نمود او را بان ظنّ پسران حمیّت، و برادران عصبیّت، و سواران تکبّر و جاهلیّت تا آنکه زمانی که گردن نهاد برای او سرکشان شما، و مستحکم شد طمع او در شما، پس ظاهر شد حال و حالت از سرّ نهان بسوی امر روشن نمایان قوت یافت سلطنت او بر شما، و سرعت نمود با لشکر خود بسوی شما.

پس انداختند شما را در غارهای ذلت و نازل نمودند شما را در گودالهای کشتن، و پامال کردند شما را با شدّت جراحت با نیزه زدن در چشمهای شما، و با بریدن در گلوهای شما، و با کوفتن سوراخهای دماغ شما، و قصد کردند قصد کردنی محلهای کشتن شما را، و راندند راندنی شما را بحلقه های بینی مهار با قهر و غلبه بسوی آتشیکه مهیا شده بود از برای شما.

پس گردید آن ملعون بزرگتر در دین شما از حیثیّت جراحت زدن در دنیای شما بیرون آرنده تر آتش از حیثیّت خارج کردن آتش از آن کسان که گردیدید شما از برای ایشان آشکارا عداوت کننده، و بر ایشان جمعیّت فراهم آورنده، پس بگردانید بر ضرر او حدّت و تیزی خود را، و از برای دفع او جدّ و جهد خود را.

پس قسم ببقای پروردگار فخر کرد شیطان بر أصل شما که خاک است، و طعن کرد در حسب شما، و ایراد نمود در نسب شما، و کشید سواران خود را بر شما، و قصد کرد با مصاحبت پیادگان خود راه شما را در حالتی که شکار کنند شما را در هر مکان، و می زنند از شما همه اطراف انگشتان را، امتناع نمی توانید بکنید با هیچ حیله، دفع نمی توانید شرّ ایشان را با هیچ عزیمتی در حالتی که شما در معظم مذلت و خواری هستید، و در حلقه تنگی و تنگنائی و در عرصه موت و فنا و در گردش بلا می باشید.