[hadith]رُوِیَ عَنْ نَوْفٍ الْبَکَالِیِّ قَالَ خَطَبَنَا بهَذهِ الْخُطْبَةِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ (علیه السلام) بالْکُوفَةِ وَ هُوَ قَائِمٌ عَلَی حِجَارَةٍ نَصَبَهَا لَهُ جَعْدَةُ بْنُ هُبَیْرَةَ الْمَخْزُومِیُّ وَ عَلَیْهِ مِدْرَعَةٌ مِنْ صُوفٍ وَ حَمَائِلُ سَیْفِهِ لِیفٌ وَ فِی رِجْلَیْهِ نَعْلَانِ مِنْ لِیفٍ وَ کَأَنَّ جَبینَهُ ثَفِنَةُ بَعِیرٍ، فَقَالَ (علیه السلام):
حمد اللّه و استعانته:
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی إِلَیْهِ مَصَائِرُ الْخَلْقِ وَ عَوَاقِبُ الْأَمْرِ، نَحْمَدُهُ عَلَی عَظِیمِ إِحْسَانِهِ وَ نَیِّرِ بُرْهَانِهِ وَ نَوَامِی فَضْلِهِ وَ امْتِنَانِهِ؛ حَمْداً یَکُونُ لِحَقِّهِ قَضَاءً وَ لِشُکْرِهِ أَدَاءً وَ إِلَی ثَوَابهِ مُقَرِّباً وَ لِحُسْنِ مَزیدهِ مُوجِباً؛ وَ نَسْتَعِینُ بهِ اسْتِعَانَةَ رَاجٍ لِفَضْلِهِ، مُؤَمِّلٍ لِنَفْعِهِ، وَاثِقٍ بدَفْعِهِ، مُعْتَرِفٍ لَهُ بالطَّوْلِ، مُذْعِنٍ لَهُ بالْعَمَلِ وَ الْقَوْلِ؛ وَ نُؤْمِنُ بهِ إِیمَانَ مَنْ رَجَاهُ مُوقِناً وَ أَنَابَ إِلَیْهِ مُؤْمِناً وَ خَنَعَ لَهُ مُذْعِناً وَ أَخْلَصَ لَهُ مُوَحِّداً وَ عَظَّمَهُ مُمَجِّداً وَ لَاذَ بهِ رَاغِباً مُجْتَهِداً.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 299
و من خطبة له علیه السّلام و هی المأة و الواحدة و الثمانون من المختار فی باب الخطب و شرحها فی فصول:
الفصل الاول:
روی عن نوف البکالی قال: خطبنا بهذه الخطبة بالکوفة أمیر المؤمنین علیه السّلام و هو قائم علی حجارة نصبها له جعدة بن هبیرة المخزومی و علیه مدرعة من صوف و حمایل سیفه من لیف و فی رجلیه نعلان من لیف و کأنّ جبینه ثفنة بعیر فقال علیه السّلام:
الحمد للّه الّذی إلیه مصائر الخلق، و عواقب الأمر، نحمده علی عظیم إحسانه، و نیّر برهانه، و نوامی فضله و امتنانه، حمدا یکون لحقّه قضاء، و لشکره أداء، و إلی ثوابه مقرّبا، و لحسن مزیده موجبا، و نستعین به استعانة راج لفضله، مؤمّل لنفعه، واثق بدفعه، معترف له بالطّول، مذعن له بالعمل و القول، و نؤمن به إیمان من رجاه موقنا، و أناب إلیه مؤمنا، و خنع له مذعنا، و أخلص له موّحدا، و عظّمه ممجّدا، و لاذ به راغبا مجتهدا.
اللغة:
(البکالی) بکسر الباء قال فی القاموس: و بنو بکال ککتاب بطن من حمیر منهم نوف بن فضالة التابعی و کأمیر حیّ من همدان، و عن الجوهری أنّه بفتح الباء، و عن قطب الراوندی فی شرح النهج أنّ بکال و بکیل شیء واحد و هو اسم حیّ من همدان و بکیل أکثر، و الصواب کما قاله الشارح المعتزلی ما فی القاموس.
و (ثفنة) البعیر بالکسر رکبته و ما مسّ الأرض من کرکرته و سعداناته و اصول أفخاذه، و ثفنت یده من باب فرح غلظت.
المعنی:
قال السیّد ره (روی عن نوف) بن فضالة (البکالی) الحمیری انّه (قال خطبنا بهذه الخطبة أمیر المؤمنین علیه السّلام بالکوفة) الظاهر أنّ المراد بجامع الکوفة (و هو قائم علی حجارة نصبها له جعدة بن هبیرة المخزومی) و هو ابن اخت أمیر المؤمنین علیه السّلام و امّه امّ هانی بنت أبی طالب بن عبد المطلب بن هاشم و أبوه کما قاله السیّد ره:
هبیرة و هو ابن أبی وهب بن عمرو بن عایذ بن عمران بن مخزوم، و کان فارسا شجاعا فقیها والی خراسان من جانب أمیر المؤمنین علیه السّلام، و من شعره الّذی یباهی فیه بنسبه قوله:
أبی من بنی مخزوم إن کنت سائلا و من هاشم أمّی لخیر قبیل
فمن ذا الّذی باهی علیّ بخاله کخالی علیّ ذی الندی و عقیل
(و علیه علیه السّلام مدرعة) أی جبّة تدرّع بها (من صوف و حمائل سیفه من لیف) النخل
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 303
(و فی رجلیه نعلان من لیف) أیضا و کفی بذلک زهدا (و کأنّ جبینه) من طول السجود (ثفنة بعیر) و کفی به عناء و عبادة و قد ورثه منه علیه السّلام ابن ابنه علیّ بن الحسین زین العابدین و سیّد الساجدین صلوات اللّه علیه و علی آبائه و أبنائه أجمعین حتّی اشتهر و لقّب بالسجّاد ذی الثفنات قال دعبل الخزاعی فی قصیدته المعروفة:
دیار علیّ و الحسین و جعفر و حمزة و السجّاد ذی الثفنات
(فقال الحمد للّه الذی إلیه مصائر الخلق و عواقب الأمر) أی إلیه مرجع الخلایق فی المبدأ و الماب و عواقب امرهم یوم الحساب کما قال تعالی: «إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ» ، و قال: «وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ»* إنما أتی علیه السّلام بلفظ الجمع مع أنّ المصدر یصحّ إطلاقه علی القلیل و الکثیر باعتبار کونه أی الجمع المضاف نصّا فی العموم مفیدا لکون جمیع رجوعات المخلوقات إلیه سبحانه فی جمیع حالاتهم لافتقار الممکن الی الواجب و حاجته الیه فی الوجود و البقاء و الفناء فهو أوّل الأوّلین و آخر الاخرین و إلیه المصیر و المنقلب.
(نحمده علی عظیم احسانه) الذی أحسن إلینا به و هو معرفته و توحیده إذ لا إحسان أعظم من ذلک، و قول الشارح المعتزلی: إنه اصول نعمه کالحیاة و القدرة و الشهوة و نحوها، و کذا قول الشارح البحرانی إنه الخلق و الایجاد علی وفق الحکمة و المنفعة فلیسا بشیء و یؤیّد ما قلناه تعقیبه بقوله (و نیّر برهانه) فانّ المراد به الأدلّة الواضحة الّتی أقامها فی الافاق و الأنفس و من طریق العقل و النقل للدّلالة علی ذاته و صفات جماله و جلاله (و نوامی فضله و امتنانه) أراد بها نعمه النامیة الزاکیة الّتی أفضل بها علی عباده و امتنّ بها علیهم باقتضاء ربوبیّته و حفظا لبقاء النوع.
و قوله (حمدا یکون لحقه قضاء و لشکره أداء) من باب المبالغة فی کمال ثنائه سبحانه کما فی قولهم حمدا ملاء السماوات و الأرض، و إلّا فالحمد الّذی یقضی حقّه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 304
و یؤدّی شکره علی ما هو أهل له و مستحقّه فهو خارج عن وسع البشر کما عرفت تحقیق ذلک فی شرح الفصل الأوّل من المختار الأوّل و شرح المختار السابع و السبعین أیضا (و إلی ثوابه مقرّبا) لأنّه سبحانه وعد الثواب للشاکر و قال: فاشکرونی أشکرکم، من باب المشاکلة أی اثیبکم علی شکرکم «1» و معلوم أنه سبحانه منجز لوعده و من أوفی بعهده من اللّه (و لحسن مزیده موجبا) لأنه أخبر عن ایجاب الشکر لزیادة النعمة و وعد به و قال: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ» ، و معلوم أنه صادق فی وعده لا یخلف المیعاد.
(و نستعین به استعانة) صادرة عن صمیم القلب و کمال الرجا و الوثوق باعانته و لذلک وصفها بکونها مثل استعانة (راج لفضله مؤمّل لنفعه واثق بدفعه) فان المستعین المتّصف بهذه الأوصاف لا تکون استعانته إلّا علی وجه الکمال إذ رجاه للفضل و أمله لایصال المنافع و وثوقه بدفع المضارّ إنما هو فرع المعرفة بفضله و إحسانه و بقدرته و قهره علی کلّ شیء، و بأنه لا رادّ لحکمه و لا دافع لقضائه و أنّ بیده خزائن الملک و الملکوت، و معلوم أنّ من عرف اللّه تعالی بذلک یکون طلبه للاعانة آکد و أشد، و هذه الأوصاف الثلاثة فی الحقیقة مظنّة للاعانة باعتبار صفات العظمة و الکمال فی المستعان.
ثمّ وصفها بوصفین آخرین هما مظنّة للاعانة باعتبار وصف الذّل و الاستکانة فی المستعین و هو قوله (معترف له بالطوّل مذعن له بالعمل و القول) فانّ من اعترف لطوله و إفضاله و أذعن أی خضع و ذلّ و انقاد علی ربوبیّته و أسرع إلی طاعته قولا و عملا فحقیق علی الاعانة و جدیر بالافضال.
ثمّ أردف ذلک بالاعتراف بالایمان الکامل فقال (و نؤمن به) ایمانا کاملا مستجمعا لصفات الکمال و انما یکون کذلک إذا کان مثل (ایمان من رجاه) للمطالب العالیة (موقنا) بأنه أهله لقدرته علی إنجاح المأمول و قضاء المسئول (و أناب إلیه مؤمنا)
(1) فی هذه الجملات من الاشتباه ما لا یخفی «المصحح»
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 305
علما منه بأنّ مرجع العبد إلی سیّده و معوّله إلی مولاه (و خنع) أی خضع (له مذعنا) بأنّ نفسه ذلیل أسیر فی ربق الافتقار و الامکان و أنّ ربّه جلیل متّصف بالعزّة و العظمة و السلطان (و أخلص له موحدا) ای أخلص له العبودیّة حال کونه معتقدا بوحدانیّته علما منه بأنّ من کان یرجو لقاء ربّه فلیعمل عملا صالحا و لا یشرک بعبادة ربّه أحدا (و عظّمه ممجّدا) أی عظّمه بصفات العزّ و الکبریاء و الجلال حال التمجید له بأوصاف القدرة و العظمة و الکمال (و لاذ به) أی لجأ إلیه (راغبا مجتهدا) أی راغبا فی الالجاء مجدّا فی الرغبة و الالتجاء علما منه بأنّه الملاذ و الملجاء.
الترجمة:
از جمله خطب شریفه آن حضرت است روایت شده از نوف بکالی که گفته خطبه فرمود ما را باین خطبه أمیر مؤمنان سلام اللّه علیه و آله در کوفه در حالتی که ایستاده بود آن حضرت بر سنگی که نصب کرده بود آن سنگ را از برای او جعدة بن هبیره مخزومی پسر خواهر آن حضرت در حالتی که در تن مبارک او درّاعه از پشم و دوالهای شمشیر او از لیف خرما بود، و بر دو پای آن حضرت بود نعلینی از لیف و گویا پیشانی مبارک او از کثرت سجود مانند زانوی شتر بود پس فرمود آن بزرگوار:
حمد و ثناء معبود بحقّی را سزاست که بسوی او است بازگشتهای مخلوقات و عواقب امورات، حمد می کنیم ما او را بر بزرگی احسان او و برهان نورانی او و بر افزونیهای فضل و منت او چنان حمدی که بشود از برای حقّ او قضا، و از برای شکر او أداء، و بسوی ثواب او نزدیک کننده، و زیادتی نیکوئی او را واجب سازنده و طلب إعانت می کنیم از او مثل طلب اعانت کسی که امید دارنده فضل او باشد، آرزو کننده منفعت او، اعتماد کننده بدفع او، اعتراف کننده بافضال و کرم او، گردن نهنده بر او با کردار و گفتار.
و ایمان می آوریم او را مثل ایمان آوردن کسی که امیدوار باشد باو در حالتی که یقین کننده باشد، و باز گردد بسوی او در حالتی که ایمان آورنده باشد، و خضوع خشوع کند او را در حالتی که گردن نهنده باشد، و اخلاص ورزد از برای او در حالتی که موحّد باشد، و تعظیم کند او را در حالتی که تمجید کننده شود، و پناه ببرد باو در حالتی که رغبت کننده و سعی نماینده باشد.
