[hadith]النُصح بالتقوی:
أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بتَقْوَی اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ، فَإِنَّهَا النَّجَاةُ غَداً وَ الْمَنْجَاةُ أَبَداً، رَهَّبَ فَأَبْلَغَ وَ رَغَّبَ فَأَسْبَغَ؛ وَ وَصَفَ لَکُمُ الدُّنْیَا وَ انْقِطَاعَهَا وَ زَوَالَهَا وَ انْتِقَالَهَا، فَأَعْرِضُوا عَمَّا یُعْجِبُکُمْ فِیهَا لِقِلَّةِ مَا یَصْحَبُکُمْ مِنْهَا، أَقْرَبُ دَارٍ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَ أَبْعَدُهَا مِنْ رِضْوَانِ اللَّهِ، فَغُضُّوا عَنْکُمْ عِبَادَ اللَّهِ غُمُومَهَا وَ أَشْغَالَهَا، لِمَا قَدْ أَیْقَنْتُمْ بهِ مِنْ فِرَاقِهَا وَ تَصَرُّفِ حَالاتِهَا، فَاحْذَرُوهَا حَذَرَ الشَّفِیقِ النَّاصِحِ وَ الْمُجِدِّ الْکَادحِ. وَ اعْتَبرُوا بمَا قَدْ رَأَیْتُمْ مِنْ مَصَارِعِ الْقُرُونِ قَبْلَکُمْ، قَدْ تَزَایَلَتْ أَوْصَالُهُمْ وَ زَالَتْ أَبْصَارُهُمْ وَ أَسْمَاعُهُمْ، وَ ذَهَبَ شَرَفُهُمْ وَ عِزُّهُمْ، وَ انْقَطَعَ سُرُورُهُمْ وَ نَعِیمُهُمْ، فَبُدِّلُوا بقُرْب الْأَوْلَاد فَقْدَهَا وَ بصُحْبَةِ الْأَزْوَاجِ مُفَارَقَتَهَا، لَا یَتَفَاخَرُونَ وَ لَا یَتَنَاسَلُونَ وَ لَا یَتَزَاوَرُونَ وَ لَا یَتَحَاوَرُونَ. فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللَّهِ، حَذَرَ الْغَالِب لِنَفْسهِ، الْمَانِعِ لِشَهْوَتِهِ، النَّاظِرِ بعَقْلِهِ، فَإِنَّ الْأَمْرَ وَاضِحٌ وَ الْعَلَمَ قَائِمٌ وَ الطَّرِیقَ جَدَدٌ وَ السَّبیلَ قَصْد.[/hadith]
أوصیکم عباد اللّه بتقوی اللّه و طاعته فإنّها النّجاة غدا، و المنجاة أبدا، رهّب فأبلغ، و رغّب فأسبغ، و وصف لکم الدّنیا و انقطاعها، و زوالها و انتقالها، فأعرضوا عمّا یعجبکم فیها لقلّة ما یصحبکم منها، أقرب دار من سخط اللّه، و أبعدها من رضوان اللّه، فغضّوا عنکم عباد اللّه غمومها و أشغالها لما قد أیقنتم به من فراقها و تصرّف حالاتها، فاحذروها حذر الشّفیق النّاصح، و المجدّ الکادح، و اعتبروا بما قد رأیتم من مصارع القرون قبلکم قد تزایلت أوصالهم، و زالت أبصارهم و أسماعهم، و ذهب شرفهم و عزّهم، و انقطع سرورهم و نعیمهم، فبدّلوا بقرب الأولاد فقدها، و بصحبة الأزواج مفارقتها، لا یتفاخرون، و لا یتناسلون، و لا یتزاورون، و لا یتجاورون، فاحذروا عباد اللّه حذر الغالب لنفسه المانع لشهوته النّاظر بعقله، فإنّ الأمر واضح، و العلم قائم، و الطّریق جدد، و السّبیل قصد. (33674- 33438)
اللغة:
و (نجا) نجوا و نجاة خلص و قال الشارح المعتزلی: و المنجاة مصدر نجا ینجو و النجاة النّاقة ینجی علیها و (لا یتجاورون) بالجیم من المجاورة و یروی بالحاء المهملة.
الاعراب:
و الفاء فی قوله: فأعرضوا، فصیحة و أقرب دار خبر لمبتدأ محذوف، و جملة قد تزایلت استیناف بیانیّ، و الفاء فی قوله: فبدّلوا، عاطفة من عطف المفصّل علی المجمل.
المعنی:
ثمّ عقّب ذلک بالموعظة و الوصیّة بما لا یزال یوصی به دائما فقال مجاز مرسل- استعاره (اوصیکم عباد اللّه بتقوی اللّه و طاعته فانّها النّجاة غدا) إفراد الضّمیر مع تعدّد المرجع باعتبار أنّهما فی المعنی شیء واحد، و لکونهما سبب النّجاة اطلق علیهما النّجاة من باب اطلاق المسبّب علی السّبب، فیکون مجازا مرسلا، و علی ما ذکره الشّارح المعتزلی من أنّ النّجاة اسم للنّاقة الّتی ینجی علیها فیکون استعارة تشبیها لهما بالمطیّة الّتی یرکب علیها فیخلص من العطب، فانّ المطیع ینجو بهما من الهلاک الاخروی و العذاب الألیم.
مجاز من باب تسمیة الشیء باسم محلّه- تشبیه (و المنجاة أبدا) جعلهما محلّ النّجاة باعتبار حصولهما فی الاتّصاف بهذین
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 410
الوصفین، فشبها بالمحلّ الّذی یحلّ فیه الشّیء و أطلق علیهما لفظ المنجاة من باب تسمیة الشیء باسم محلّه.
و لمّا أمر بالتّقوی و الطّاعة و کانت الطّاعة عبارة عن امتثال الأوامر و النّواهی أشار إلی أنّ اللّه سبحانه قد أعذر و أنذر و أتمّ الحجّة و لم یبق لأحد معذرة فی التقصیر حیث (رهب) المجرمین بعذاب الجحیم و السخط العظیم (فأبلغ) فی ترهیبه (و رغب) المطیعین فی درجات الجنان و الحور و الغلمان و أکبر نعمائه الرّضوان (فأسبغ) و أکمل فی ترغیبه (و وصف لکم) فی قوله: «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلاد کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدیدٌ».
کما وصف فی غیره من آیات الکتاب الکریم و القرآن الحکیم (الدّنیا و انقطاعها و زوالها و انتقالها) و حیث إنّها موصوفة بالانقطاع متّصفة بسرعة الزّوال و الانقضاء (فاعرضوا) بقلوبکم (عمّا یعجبکم منها) من زینتها و زخارفها و ازهدوا فیها و فی ریاشها (لقلّة ما یصحبکم منها) قال الشارح البحرانی: و إنّما قال: لقلّة ذلک و لم یقل لعدمه لأنّ السالکین لا بدّ أن یستصحبوا منها شیئا و هو ما یکتسبه أحدهم من الکمالات إلی الآخرة، و لکنّ القدر الذی یکتسبه المترفون من الکمالات إذا قصدوا بأموالهم و سایر زینة الحیاة الدّنیا الوصول إلی اللّه نزر قلیل، و مع ذلک فهم فی غایة الخطر و مزلّة القدم فی کلّ حرکة و تصرّف، بخلاف أهل القشف الذین اقتصروا منها علی مقدار الضرورة البدنیّة، و یحتمل أن یرید بالقلیل الّذی یصحبهم منها کالکفن و نحوه.
(أقرب دار من سخط اللّه) لأنّها محفوفة بالشهوات الموجبة لسخطه و أکثر أهلها محبّون لها راغبون إلیها متابعون للهوی، و رأس کلّ خطیئة حبّ الدّنیا
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 411
(و أبعدها من رضوان اللّه) لأنّ الطالب فیها لتحصیل رضوانه و للانتفاع بقیناتها فی سلوک سبیله قلیل (فغضّوا عنکم عباد اللّه) و کفّوا عن أنفسکم و اخرجوا عن قلوبکم (غمومها و أشغالها لما قد أیقنتم به من فراقها و تصرّف حالاتها) یعنی أنّ الغمّ و الاشتغال انما یحسن أن یوجها نحو ما یبقی دون ما یفنی مع أنّ الاشتغال بما یفنی شاغل عن الاشتغال بما یبقی، و هو لیس فعل العاقل.
و روی فی الکافی عن علیّ بن إبراهیم عن محمّد بن عیسی عن یحیی بن عقبة الأزدی عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال قال أبو جعفر علیه السّلام مثل الحریص علی الدّنیا مثل دودة القزّ کلّما زادت من القزّ علی نفسها لفّا کان أبعد لها من الخروج حتّی تموت غمّا.
و قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: أغنی الغنی من لم یکن للحرص أسیرا.
و قال: لا تشعروا قلوبکم الاشتغال بما قد فات فتشغلوا أذهانکم عن الاستعداد لما لم یأت (فاحذروها) علی أنفسکم (حذر الشفیق الناصح) علی شفیقه (و) حذر (المجدّ الکادح) من خیبة سعیه.
روی فی الکافی عن علیّ بن إبراهیم عن أبیه عن عبد اللّه بن المغیرة عن غیاث ابن إبراهیم عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: إنّ فی کتاب علیّ علیه السّلام إنما مثل الدّنیا کمثل الحیّة ما ألین مسّها و فی جوفها السمّ النافع یحذرها الرجل العاقل، و یهوی إلیها الصّبیّ الجاهل.
(و اعتبروا بما قد رأیتم من مصارع القرون) الماضیة (قبلکم) فانکم عمّا قلیل لاحقون بهم و صائرون مثلهم (قد تزایلت أوصالهم) و أعضائهم (و زالت أسماعهم و أبصارهم) و جرت أحداقهم علی الخدود، و سالت أفواههم و مناخرهم بالقیح و الصدید (و ذهب شرفهم و عزّهم و انقطع سرورهم و نعیمهم) فلا تنظر إلی طیب عیشهم و لین ریاشهم و لکن انظر إلی سرعة ظعنهم و سوء منقلبهم.
یا راقد اللّیل مسرورا بأوّله إنّ الحوادث قد یطرقن أسحارا
أفنی القرون التی کانت منعّمة کرّ الجدیدان إقبالا و إدبارا
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 412
کم قد أبادت صروف الدّهر من ملک قد کان فی الدّهر نفّاعا و ضرّارا
یا من یعانق دنیا لا بقاء لها یمسی و یصبح فی دنیاه سفّارا
هلّا ترکت من الدّنیا معانقة حتّی تعانق فی الفردوس أبکارا
إن کنت تبغی جنان الخلد تسکنها فینبغی لک أن لا تأمن النارا
ثمّ انظر إلی أهل القبور کیف صاروا إلیها بعد سکنی القصور، و انتقلوا إلی دار الوحدة و ارتحلوا إلی بیت الوحشة لیس لهم أنیس به یستأنسون و لا سکن إلیه یسکنون (فبدلوا بقرب الأولاد فقدها و بصحبة الأزواج مفارقتها) بل استوحش من قربهم الأولاد و الأصحاب، و استنفر من قبرهم الألّاف و الأحباب (لا یتفاخرون و لا یتناسلون و لا یتزاورون و لا یتجاورون) إذ لم یبق لهم زائر و لا مجاور
و حلّوا بدار لا تزاور بینهم و أنّی لسکّان القبور التّزاور
و إنما صار هوام الأرض لهم الزّوار و الضیفان، و الحشرات و الدیدان لهم الجیران و انحصر لباسهم و ریاشهم فی الأکفان.
(فاحذروا عباد اللّه) ثمّ احذروا (حذر الغالب لنفسه) الأمّارة بالسّوء (المانع لشهوته) المؤدّیة إلی هلکته (الناظر بعقله) الممیّز بین منفعته و مضرّته (فانّ الأمر واضح) أی أمر الدّنیا و الآخرة ظاهر لا خفاء فیه (و العلم قائم) أی علم الشریعة الهادی إلی الحقّ قائم لا غبار علیه (و الطریق) إلی اللّه (جدد) سهل (و السبیل) إلی رضوان اللّه تعالی (قصد) مستقیم.
فطوبی لعبد آثر اللّه ربّه و جاد بدنیاه لما یتوقّع
الترجمة:
وصیّت میکنم شما را أی بندگان خدا بپرهیزکاری از خدا و فرمان برداری او، پس بدرستی که پرهیزکاری و فرمان برداری رستگاریست فردا روز قیامت، و محلّ رستگاریست همیشه، ترسانیده خدای عزّ و جلّ مخلوقات را بعقاب، و ترغیب فرموده ایشان را بثواب، و وصف نموده از برای شما دنیای بی وفا و بریده شدن آنرا و زوال آن را و انتقال آن را، پس اعراض نمائید از آنچه که شگفت می آورد شما را در دنیا از جهت کمی آنچه که همراه خواهد شد با شما از دنیا، نزدیک ترین خانه ایست از غضب خدا، و دورترین خانه ایست از رضای خدا.
پس باز دارید از خودتان ای بندگان خدا غمهای دنیا و شغلهای آن را از جهت آنکه محقّقا یقین کرده اید بآن از مفارقت آن و انقلاب حالات آن، پس بترسید در آن همچو ترسیدن برادر مهربان نصیحت کننده، و مثل ترسیدن صاحب جدّ و جهد سعی کننده، و عبرت بردارید به آن چه که دیدید از مهالک قرنهایی که پیش از شما بودند، بتحقیق که جدا شد از یکدیگر عضوهای بدن ایشان، و زایل شد گوشها و چشمهای ایشان، و رفت بزرگواری و عزّت ایشان، و بریده گشت شادی و نعمت ایشان، پس بدل کرده شدند بنزدیکی اولاد نایابی ایشان را، و بمصاحبت زنان جدائی ایشان را، تفاخر نمی توانند بکنند بیکدیگر، و نسل أخذ نمی کنند، و زیارت یکدیگر نمی نمایند، و با هم همسایگی نمی کنند.
پس حذر کنید ای بندگان خدا مثل حذر نمودن کسی که غلبه نماید بر نفس خود، و منع کننده باشد شهوت خود را، و نظر کننده باشد بچشم عقل خود پس بدرستی که امر دنیا و آخرت واضح است و روشن، و علم شریعت قائمست و بر پا و راه حق سهل است و آسان، و راه درست مستقیم است و راست.
