[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) فی ذکر المَکاییل و المَوازین:
عِبَادَ اللَّهِ، إِنَّکُمْ وَ مَا تَأْمُلُونَ مِنْ هَذهِ الدُّنْیَا أَثْوِیَاءُ مُؤَجَّلُونَ وَ مَدینُونَ مُقْتَضَوْنَ، أَجَلٌ مَنْقُوصٌ وَ عَمَلٌ مَحْفُوظٌ، فَرُبَّ دَائِبٍ مُضَیَّعٌ وَ رُبَّ کَادحٍ خَاسرٌ. وَ قَدْ أَصْبَحْتُمْ فِی زَمَنٍ لَا یَزْدَادُ الْخَیْرُ فِیهِ إِلَّا إِدْبَاراً، وَ لَا الشَّرُّ فِیهِ إِلَّا إِقْبَالًا، وَ لَا الشَّیْطَانُ فِی هَلَاکِ النَّاس إِلَّا طَمَعاً، فَهَذَا أَوَانٌ قَوِیَتْ عُدَّتُهُ وَ عَمَّتْ مَکِیدَتُهُ وَ أَمْکَنَتْ فَرِیسَتُهُ. اضْرِبْ بطَرْفِکَ حَیْثُ شئْتَ مِنَ النَّاس، فَهَلْ تُبْصِرُ إِلَّا فَقِیراً یُکَابدُ فَقْراً، أَوْ غَنِیّاً بَدَّلَ نِعْمَةَ اللَّهِ کُفْراً، أَوْ بَخِیلًا اتَّخَذَ الْبُخْلَ بحَقِّ اللَّهِ وَفْراً، أَوْ مُتَمَرِّداً کَأَنَّ بأُذُنِهِ عَنْ سَمْعِ الْمَوَاعِظِ وَقْراً؟[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 229
و من خطبة له علیه السّلام فی ذکر المکائیل و الموازین و هی المأة و التاسعة و العشرون من المختار فی باب الخطب:
عباد اللّه إنّکم و ما تأملون من هذه الدّنیا أثویاء مؤجّلون، و مدینون مقتضون، أجل منقوص، و عمل محفوظ، فربّ دائب مضیّع، و ربّ کادح خاسر، و قد أصبحتم فی زمن لا یزداد الخیر فیه إلّا إدبارا، و الشّرّ فیه إلّا إقبالا، و الشّیطان فی هلاک النّاس إلّا طمعا، فهذا أوان قویت عدّته، و عمّت مکیدته، و أمکنت فریسته، اضرب بطرفک حیث شئت من النّاس، فهل تبصر إلّا فقیرا یکابد فقرا، أو غنیّا بدّل نعمة اللّه کفرا، أو بخیلا اتّخذ البخل بحقّ اللّه وفرا، أو متمرّدا کأنّ بأذنه عن سمع المواعظ وقرا.
اللغة:
(المکائیل) جمع المکیال و هو ما یکال به الطعام کالکیل و المکیل و المکیلة و (أثویاء) جمع ثویّ کأغنیاء و غنیّ و هو الضّیف و الأسیر و المجاور بأحد الحرمین من ثوی المکان و به یثوی ثواء أطال الاقامة به و (دنت) الرّجل أقرضته و هو مدین و مدیون و دنت أیضا استقرضت و صار علیّ دین فأنا داین یعدّی و لا یعدّی و (مقتضون) جمع مقتضی کمرتضون جمع مرتضی و (مضیّع) یروی بالتّشدید و التخفیف و (زاد اللّه خیرا) و زیدة، فزاد و ازداد و (الفرس) القتل و الفریس القتیل و فرس الأسد فریسته دقّ عنقها، و الأسد فرّاس و فارس و مفترس و فروس.
الاعراب:
أجل و عمل خبران محذوف المبتدأ.
المعنی:
اعلم أنّ هذه الخطبة کما ذکره السّید خطبها فی ذکر المکائیل و الموازین قال الشّارح المعتزلی: و لست أری فی هذه الخطبة ذکرا للمکاییل و الموازین الّتی أشار إلیه الرّضی (ره) اللّهم إلّا أن یکون قوله: و این المتورّعون فی مکاسبهم، أو قوله ظهر الفساد، و دلالتهما علی المکائیل و الموازین بعیدة انتهی و قد یقال إنّ ذلک ابتناء علی ما هو دأب السّید (ره) و عادته فی الکتاب من التقطیع و الالتقاط، فلعلّه أسقط ما اشتمل علی ذکر الموازین و المکائیل، و لا یبعد أن یکون ذکر عنده تطفیف النّاس فی المکائیل و الموازین و اشتهار ذلک بینهم فخطب بهذه الخطبة نهیا لهم عن ذلک المنکر علی سبیل الاجمال و وبّخهم علی فعلهم بقوله أین المتورّعون و نحو ذلک، فالمراد بقوله: فی ذکر المکائیل: عند ذکرها و فی وقته لا أنّها مذکورة فی الخطبة صریحا و کیف کان فقد نبّه علیه السّلام أوّلا علی فناء الدّنیا و زوالها و زهادة قدرها إزعاجا للمخاطبین عن الرکون إلیها و الاعتماد علیها و الشّغف بها فقال: (عباد اللّه إنّکم و ما تأملون من هذه الدّنیا أثویاء مؤجّلون) أی أنتم ما ترجونه من هذه الدّنیا الدّنیّة من البقاء و التّعیش فیها بمنزلة أضیاف منزلین فی منزل مقترین إلی أجل
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 231
معلوم و وقت معدود (و مدینون مقتضون) أی ما أوتیتم فیها من زبرجها و زخارفها مطالبون بها و محاسبون علیها کالمدیون المطالب بدینه، و قیل استعار لفظ المدین لهم باعتبار وجوب التکالیف المطلوبة منهم و لیس بشیء (أجل منقوص و عمل محفوظ) أی آجالکم منقوصة بمضیّ اللّیالی و الأیّام و انقضاء الشهور و السّنین، و أعمالکم محفوظة بأیدی الکرام الکاتبین.
ثمّ أشار علیه السّلام إلی عدم جواز الاغتزار بالأعمال و الابتهاج بها بقوله: (فربّ دائب مضیّع و ربّ کادح خاسر) یعنی کم من مجدّ فی العبادة متعب نفسه فی الاتیان بها مضیّع لها بما یلحقها من العجب و الرّیاء و نحو ذلک ممّا یبطلها و یضیّعها، کابطاله صدقاته بالمنّ و الأذی، و کم من ساع خاسروهم الأخسرون أعمالا الّذین ضلّ سعیهم فی الحیاة الدّنیا و هم یحسبون أنّهم یحسنون صنعا، الّذین یأتون بالطاعات فاقدة لشرائطها المعتبرة فی القبول کطاعة الخوارج و النّواصب و الغلاة و من یحذو حذوهم.
(و قد أصبحتم فی زمن لا یزداد الخیر فیه إلّا إدبارا و الشّر إلّا إقبالا) لغلبة اتّباع الهوی و النکوب عن سمت الرشاد و الهدی (و الشیطان فی هلاک النّاس إلّا طمعا) لأنّه بعد ما ضعف جانب الحقّ و قوی جانب الباطل فهنا لک یطمع إبلیس فی اغواء النّاس و إهلاکهم و یستولی علی أولیائه استعاره (فهذا أوان قویت عدّته) استعارة للشّرور و المفاسد الّتی هی زاد الشیطان و ذخیرته (و عمّت مکیدته) للناس إلّا الّذین سبقت لهم من اللّه الحسنی استعاره (و أمکنت فریسته) أی أمکنته فریسته من نفسها حتّی سهل علیه افتراسها، و هی استعارة لأهل الضّلال باعتبار هلاکهم فی یده و استیلائه علیهم و تمکّنه من إغوائهم و إضلالهم ثمّ شرح علیه السّلام أنواع الشّرور الّتی لا تزید إلّا إقبالا بقوله: (اضرب بطرفک) أی أمعن النّظر (حیث شئت من النّاس فهل تبصر إلّا فقیرا یکابد فقرا) أی یتحمّل مشاقته و یقاسی مرارته و متاعبه، و هو إشارة إلی استکراه الفقیر لفقره و استنکافه منه، و لا شکّ أنّ ذلک محبط لأجره واضع لقدره
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 232
و لذلک قال علیه السّلام یا معشر الفقراء اعطوا اللّه الرّضا من قلوبکم تظفروا بثواب فقرکم.
و عن أمیر المؤمنین علیه السّلام إنّ للّه عقوبات و مثوبات بالفقر، فمن علامة الفقر إذا کان مثوبة أن یحسن إلیه خلقه و یطیع ربّه و لا یشکو حاله و یشکر اللّه تعالی علی فقره و من علامته إن یکون عقوبة أن یسوء إلیه خلقه و یعصی ربّه و یکثر الشّکایة و یتسخّط القضاء (أو غنیّا بدّل نعمة اللّه کفرا) لأنّ الانسان لیطغی أن رآه استغنی فیلهیه غناءه عن ذکر اللّه تعالی کما قال سبحانه: ألهیکم التّکاثر، و قال: إنّما أموالکم و أولادکم فتنة.
بیان ذلک أنّ ذکر اللّه سبحانه و شکره و الثناء علیه و التفکّر فیجلاله یستدعی قلبا فارغا، و الغنیّ لا فراغ له، و إنّما یصبح و یمسی و هو متفکّر فی إصلاح ماله، مصروف الحواسّ إلی حفظه قال عیسی علیه السّلام: فی المال ثلاث آفات: أن یأخذه من غیر حلّه، فقیل: إن أخذه من حلّه، فقال: یضعه فی غیر حقّه، فقیل: إن وضعه فی حقّه، فقال: یشغله إصلاحه عن اللّه تعالی و فی إحیاء العلوم عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: سیأتی بعدکم قوم یأکلون أطائب الدّنیا و ألوانها، و یرکبون فره الخیل و ألوانها، و ینکحون أجمل النّساء و ألوانها و یلبسون أجمل الثّیاب و ألوانها، لهم بطون من القلیل لا تشبع، و أنفس بالکثیر لا تقنع، عاکفین علی الدّنیا، یغدون و یروحون الیها، اتخذوها آلهة من دون إلههم، و ربّا دون ربّهم، إلی أمرها ینتهون، و لهواهم یتّبعون، فعزیمة من محمّد بن عبد اللّه لمن أدرک ذلک الزّمان من عقب عقبکم و خلف خلفکم أن لا یسلّم علیهم و لا یعود مرضاهم، و لا یتّبع جنائزهم، و لا یوقّر کبیرهم، فمن فعل ذلک فقد أعان علی هدم الاسلام (أو بخیلا اتّخذ البخل بحقّ اللّه وفرا) أی ثروة و کثرة فی المال، و لمّا کان البخیل هو الذی لا یطیب قلبه بالعطاء و هذا علی اطلاقه لیس حراما و لا من
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 233
أفراد الشّر الذی أشار علیه السّلام إلی اقباله و ازدیاده و لا جرم خصّه بالبخیل فی عرف الشّرع و هو الّذی یمنع من أداء الواجب علیه، و البخل فی غیر الواجب مکروه مذموم و فاعله ملوم، و فی الواجب موجب للعقاب و العتاب مبعّد لفاعله من حظیرة القدس و حضرة ربّ الأرباب کما قال اللّه سبحانه: «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَبْخَلُونَ بما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ».
(أو متمرّدا کان باذنه عن سمع المواعظ) و النّصایح (وقرا) و ثقلا فلهم أعین لا یبصرون بها، و لهم قلوب لا یفقهون بها، و لهم آذان لا یسمعون بها، ختم اللّه علی قلوبهم و علی سمعهم و علی أبصارهم غشاوة و لهم عذاب عظیم.
الترجمة:
از جمله خطب شریفه آن امام مبین و سیّد وصیّین است در ذکر پیمانها و ترازوها بندگان خدا بدرستی که شما و آنچه امید می دارید بآن در این دنیا مهمانانید مهلت داده شده تا مدّت معیّن، و قرض دارانید طلبکاری شده أجل شما أجلی است نقصان یافته، و عمل شما عملی است نگه داشته شده، پس بسا جهد کننده در عبادت که ضایع کننده اوست، و بسا سعی کننده که زیان کار است، و بتحقیق صباح کردید در زمانی که زیاده نمی شود نیکوئی در آن مگر إدبار او، و نه بدی مگر إقبال آن، و نه شیطان لعین در هلاک مردمان مگر طمع او، پس این زمان زمانی است که قوّت یافته ذخیره مهیا شده آن لعین، و فرا گرفته است کید و مگر او غالب خلق را، و دست داده است شکار او بگردان نظر خود را هر جا که می خواهی از مردمان، پس نمی بینی مگر فقیر که می کشد رنج و تعب فقر را، یا غنیّ که بدل نموده نعمت خدا را بکفران، یا بخیلی که أخذ نموده بخل بحقّ خدا را از کثرت مال، یا گردنکشی که گویا در گوش او از شنیدن موعظه ها سنگینی و گره است.
