[hadith]قَدْ تَکَفَّلَ لَکُمْ بالرِّزْقِ وَ أُمِرْتُمْ بالْعَمَلِ، فَلَا یَکُونَنَّ الْمَضْمُونُ لَکُمْ طَلَبُهُ أَوْلَی بکُمْ مِنَ الْمَفْرُوضِ عَلَیْکُمْ عَمَلُهُ، مَعَ أَنَّهُ وَ اللَّهِ لَقَد اعْتَرَضَ الشَّکُّ وَ [دَخَلَ] دَخِلَ الْیَقِینُ، حَتَّی کَأَنَّ الَّذی ضُمِنَ لَکُمْ قَدْ فُرِضَ عَلَیْکُمْ وَ کَأَنَّ الَّذی قَدْ فُرِضَ عَلَیْکُمْ قَدْ [وَضِعَ] وُضِعَ عَنْکُمْ. فَبَادرُوا الْعَمَلَ وَ خَافُوا بَغْتَةَ الْأَجَلِ، فَإِنَّهُ لَا یُرْجَی مِنْ رَجْعَةِ الْعُمُرِ مَا یُرْجَی مِنْ رَجْعَةِ الرِّزْقِ، مَا فَاتَ الْیَوْمَ مِنَ الرِّزْقِ رُجِیَ غَداً زیَادَتُهُ وَ مَا فَاتَ أَمْس مِنَ الْعُمُرِ لَمْ یُرْجَ الْیَوْمَ رَجْعَتُهُ، الرَّجَاءُ مَعَ الْجَائِی وَ الْیَأْسُ مَعَ الْمَاضِی، فَـ"اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ".[/hadith]
قد تکفّل لکم بالرّزق، و أمرتم بالعمل، فلا یکوننّ المضمون لکم طلبه أولی بکم من المفروض علیکم عمله، مع أنّه و اللَّه لقد اعترض الشّکّ و دخل الیقین حتّی کأنّ الّذی ضمن لکم قد فرض علیکم، و کأنّ الّذی فرض علیکم قد وضع عنکم، فبادروا العمل، و خافوا بغتة الأجل، فإنّه لا یرجا من رجعة العمر ما یرجی من رجعة الرّزق، ما فات الیوم من الرّزق رجی غدا زیادته، و ما فات أمس من العمر لم یرج رجعته، الرّجاء مع الجائی، و الیأس مع الماضی، «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ». (23830- 23333)
اللغة:
و (دخل الیقین) أی تزلزل کما فی قوله: کنت أری اسلامه مدخولا، أی متزلزلا و (الرجعة) الرّجوع و (التقاة) الخوف و أصله تقیة و زان تهمة.
المعنی:
ثمّ نهی عن تقدیم طلب الرّزق علی الاشتغال بالعبادة و ترجیحه علیه فقال (قد تکفّل لکم بالرّزق و أمرتم بالعمل) أما الأمر بالعمل فواضح، و أمّا التکفّل بالرّزق فقد تقدّم الکلام فیه و فی معنی الرّزق بما لا مزید علیه فی شرح الفصل الأوّل من فصول
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 67
الخطبة التسعین (فلا یکون المضمون لکم طلبه أولی بکم من المفروض علیکم عمله) و هذا یدلّ صریحا علی المنع من ترجیح الطّلب علی العمل حسب ما اشرنا إلیه، و لا دلالة فیه علی ترک الطّلب بالکلیّة، بل المستفاد من الرّوایات الکثیرة کراهة ذلک مثل الأول.
منها ما رواه فی الکافی باسناده عن عمر بن یزید قال: قلت لأبی عبد اللَّه علیه السّلام رجل قال لأقعدنّ فی بیتی و لاصلّینّ و لأصومنّ و لأعبدنّ ربّی فأما رزقی فسیأتینی فقال أبو عبد اللَّه علیه السّلام: هذا أحد الثلاثة الّذین لا یستجاب لهم.
و فیه عن معلّی بن خنیس قال سأل أبو عبد اللَّه علیه السّلام عن رجل و أنا عنده فقیل أصابته الحاجة، فقال: ما یصنع الیوم؟ قیل فی البیت یعبد ربّه، قال: فمن أین قوته؟ قال: من عند بعض اخوانه، فقال أبو عبد اللَّه علیه السّلام: و اللَّه للّذی یقوته أشدّ عبادة منه.
ثمّ وبّخهم بقوله (مع أنّه و اللَّه لقد اعترض الشّک و دخل الیقین) أی اعترض الشّک فی المضمون و المفروض و تزلزل الیقین بضمان المضمون و بفرض المفروض (حتّی کأنّ الّذی ضمن لکم قد فرض علیکم) فبالغتم فی تحصیله و طلبه و الجدّ له (و کأنّ الّذی فرض علیکم قد وضع عنکم) فتوانیتم فیه و لم تبالوا به (فبادروا العمل) المأمور به قبل حلول الموت (و خافوا بغتة الأجل) و فجأة الفوت (فانه لا یرجی من رجعة العمر) و عوده (ما یرجی من رجعة الرّزق) هذا فی مقام التعلیل للمبادرة إلی العمل و ترجیحه علی طلب الرزق بیانه:
أنّ العمر ظرف للعمل و ما فات و مضی منه فلا یعود و لا یرجی عوده و یفوت العمل کسایر الزّمانیّات المتعلّقة به بفواته لا محالة و لا یمکن استدراکه بعینه فاذا وجب المبادرة إلیه و الاتیان به و إلیه اشیر فی قوله علیه السّلام:
ما فات مضی و ما سیأتیک فأین قم فاغتنم الفرصة بین العدمین
و قال آخر:
إنّما هذه الحیاة متاع و السّفیه الغویّ من یصطفیها
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 68
ما مضی فات و المؤمّل غیب ذلک السّاعة الّتی أنت فیها
و أمّا الرزق فهو مقسوم و ما نقص منه فی الماضی أمکن جبرانه فی الغابر، و إلیه أشار بقوله (ما فات الیوم من الرزق رجی غدا زیادته و ما فات أمس من العمر لم یرج الیوم رجعته) لأنّ العمر عبارة عن زمان الحیاة و مدّته و الزّمان کمّ متّصل غیر قارّ الذات، و الجزء الثّانی منه عادم للجزء الأوّل، و الجزء الثّالث عادم للجزء الثانی و هکذا فلا یمکن رجوع الجزء الأوّل بعد مضیّه أبدا، و هذا بخلاف الرّزق کالمآکل و المشارب و الأموال، فانّ الانسان إذا فاته شی ء منها قدر علی ارتجاعه بعینه إن کان عینه باقیة، و ما لا یبقی عینه یقدر علی اکتساب مثله، نعم یشکل ذلک لو عممنا الرزق بالنّسبة إلی التّنفس فی الهواء، فانه کالعمل أیضا من الزّمانیات لا یمکن استدراکه، اللّهم إلّا أن یقال إنّه فرد نادر، و نظر الامام علیه السّلام فی کلامه إلی الأفراد الشائعة و الأعمّ الأغلب، فانّ سایر أفراد الرّزق عموما قابل للاستدراک.
و قوله علیه السّلام (الرّجاء مع الجائی و الیأس مع الماضی) مؤکّد لما سبق و أراد بالجائی الرّزق و بالماضی العمر.
و لما أمرهم بالمبادرة إلی العمل مخافة بغتة الأجل أکّد ذلک بالأمر بملازمة التقوی فقال (فاتّقوا اللَّه حقّ تقاته) أی حقّ تقواه و ما یجب منها و هو استفراغ الوسع فی القیام بالواجبات و الاجتناب عن المحرّمات استعاره اقتباس (و لا تموتنّ إلّا و أنتم مسلمون) و هو اقتباس من الآیة فی سورة آل عمران قال تعالی: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَ...» الآیة.
قال فی مجمع البیان معناه و اتّقوا عذاب اللَّه أی احترسوا و امتنعوا بالطاعة من عذاب اللَّه کما یحقّ، فکما یجب أن یتّقی ینبغی أن یحترس منه، و ذکر فی قوله حقّ تقاته وجوه أحدها أن یطاع فلا یعصی و یشکر فلا یکفر و یذکر فلا ینسی، و هو المرویّ عن أبی عبد اللَّه علیه السّلام و ثانیها أنه اتّقاء جمیع معاصیه و ثالثها أنّه المجاهدة فی اللَّه و أن لا تأخذه فیه لومة لائم و أن یقام له بالقسط فی الخوف و الأمن و قوله: «وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» .
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 69
معناه لا تترکوا الاسلام و کونوا علیه حتّی إذا ورد علیکم الموت صادفکم علیه، و انما قال بلفظة النّهی عن الموت من حیث إنّ الموت لا بدّ منه و إنما النّهی فی الحقیقة عن ترک الاسلام لأن لا یهلکوا بالانقطاع عن التّمکّن منه بالموت إلّا أنه وضع کلام موضع کلام علی جهة التّصرّف و الابدال بحسن الاستعارة و زوال اللّبس و روی عن أبی عبد اللَّه علیه السّلام: و أنتم مسلّمون، بالتشدید و معناه مستسلمون لما أتی به النبیّ صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم منقادون له، و اللَّه الموفّق.
الترجمة:
بتحقیق که کفالت شده است از برای شما بروزی، و مأمور شده اید بعمل، پس باید نباشد چیزی که ضمانت شده است از برای شما طلب کردن آن اولی بشما از چیزی که فرض و واجب شده است بر شما عمل آن. با وجود این بحق خدا پیش آمده است شما را شک در ضمان روزی و مدخول و متزلزل شده است یقین در فرض ربّ العالمین حتی این که گویا آنچه که ضمانت شده برای شما واجب کرده شده است بر شما و چیزی که فرض کرده بر شما انداخته شده است از گردن شما، پس بشتابید بسوی عمل، و بترسید از ناگهان رسیدن أجل، پس بدرستی که امید گرفته نمی شود از باز گشتن عمر آنچه که امید گرفته می شود از باز گشتن روزی، آنچه که فوت شده است امروز از روزی امید گرفته می شود فردا افزونی آن، و آنچه که فوت شده است دیروز از عمر امید گرفته نمی شود امروز بازگشتن آن، امید با آینده است که روزی فردا است، و نومیدی با گذشته است که عمر دیروزی است بس، و بترسید از خدا حق تقوی و ترسکاری، و ممیرید مگر در حالتی که شما هستید مسلمان و تسلیم دارید حکم ملک منّان.
