[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) و فیها مواعظٌ للناس:
الْحَمْدُ لِلَّهِ الْوَاصِلِ الْحَمْدَ بالنِّعَمِ وَ النِّعَمَ بالشُّکْرِ، نَحْمَدُهُ عَلَی آلَائِهِ کَمَا نَحْمَدُهُ عَلَی بَلَائِهِ، وَ نَسْتَعِینُهُ عَلَی هَذهِ النُّفُوس الْبطَاءِ عَمَّا أُمِرَتْ بهِ السِّرَاعِ إِلَی مَا نُهِیَتْ عَنْهُ، وَ نَسْتَغْفِرُهُ مِمَّا أَحَاطَ بهِ عِلْمُهُ وَ أَحْصَاهُ کِتَابُهُ، عِلْمٌ غَیْرُ قَاصِرٍ وَ کِتَابٌ غَیْرُ مُغَادرٍ. وَ نُؤْمِنُ بهِ إِیمَانَ مَنْ عَایَنَ الْغُیُوبَ وَ وَقَفَ عَلَی الْمَوْعُود، إِیمَاناً نَفَی إِخْلَاصُهُ الشِّرْکَ وَ یَقِینُهُ الشَّکَّ. وَ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً (صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، شَهَادَتَیْنِ تُصْعِدَانِ الْقَوْلَ وَ تَرْفَعَانِ الْعَمَلَ، لَا یَخِفُّ مِیزَانٌ تُوضَعَانِ فِیهِ وَ لَا یَثْقُلُ مِیزَانٌ تُرْفَعَانِ [مِنْهُ] عَنْهُ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 54
و من خطبة له علیه السّلام و هی المأة و الثالثة عشر من المختار فی باب الخطب:
الحمد للَّه الواصل الحمد بالنّعم، و النّعم بالشّکر، نحمده علی آلائه کما نحمده علی بلائه، و نستعینه علی هذه النّفوس البطاء عمّا أمرت به، السّراع إلی ما نهیت عنه، و نستغفره ممّا أحاط به علمه، و أحصاه کتابه علم غیر قاصر، و کتاب غیر مغادر، و نؤمن به إیمان من عاین الغیوب، و وقف علی الموعود، إیمانا نفی إخلاصه الشّرک، و یقینه الشّکّ، و نشهد أن لا إله إلّا اللَّه وحده لا شریک له، و أن محمّدا عبده و رسوله صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم، شهادتین تصعدان القول، و ترفعان العمل، لا یخفّ میزان توضعان فیه، و لا یثقل میزان ترفعان عنه.
اللغة:
(البطاء) علی وزن الفعال من بطوء بطئا کقرب ضدّ السّراع و (غادره) مغادرة و غدارا ترکه و بقاه.
الاعراب:
ایمانا بالنصب بدل من ایمان الأوّل، و جملة تصعدان صفة للشهادتین، و جملة لا یخف آه تحتمل الوصفیة أیضا و الحالیة لوقوعها بعد نکرة مخصّصة بالوصف.
المعنی:
اعلم أنّ الغرض بهذه الخطبة الشریفة الأمر بملازمة التقوی و التنفیر عن الدّنیا و الترغیب فی العقبا افتتحها بالحمد و الثناء فقال:
(الحمد للَّه الواصل الحمد بالنّعم و النّعم بالشکر) المراد بوصل أحدهما بالآخر شدّة الارتباط بینهما، فیکون التکریر للتأکید أو أنه أراد بوصل الحمد بالنّعم ایجابه الحمد علیها و أمره به عند حصولها، و بوصل النّعم بالشّکر جعل
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 55
الشکر سببا لمزیدها کما قال: لئن شکرتم لأزیدنّکم، و هذا هو الأظهر، و لذا اختار الشّکر علی الحمد لمحا للآیة الشریفة.
تشبیه مقلوب (نحمده علی آلائه کما نحمده علی بلائه) و هذا من باب التشبیه المقلوب و الغرض منه عاید إلی المشبّه به و هو ایهام أنّه أتمّ من المشبّه و ان کان الحمد علی الآلاء أکثر و أشهر، و مثله قوله:
و بدا الصّباح کأنّ غرّته وجه الخلیفة حین یمتدح
فانه قصد ایهام أنّ وجه الخلیفة أتمّ فی الوضوح و الضّیاء من الصّباح و ان کان الأمر بحسب الواقع بالعکس هذا، و فیه ارشاد للعباد علی القیام بوظایف الحمد عند السّراء و الضرّاء، و الملازمة بمراسم التّحیّة و الثناء فی حالتی الشدّة و الرّخاء لأنّ الرضاء بالقضاء و الصّبر علی البلا یوجبان الثواب الجمیل و الأجر الجزیل فی العقبی فبذلک الاعتبار البلاء منه سبحانه أیضا نعمة توجب الحمد للَّه تعالی قال: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُس وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابرِینَ» الآیات.
و فی روایة الکافی عن داود بن فرقد عن أبی عبد اللَّه علیه السّلام قال إنّ فیما أوحی اللَّه تعالی إلی موسی بن عمران یا موسی بن عمران ما خلقت خلقا أحبّ إلیّ من عبدی المؤمن، و انی انما أبتلیه لما هو خیر له، و أزوی عنه لما هو خیر له، و أنا أعلم بما یصلح علیه عبدی، فلیصبر علی بلائی و لیشکر نعمائی و لیرض بقضائی اکتبه فی الصّدیقین عندی إذا عمل برضائی و أطاع أمری (و نستعینه علی هذه النفوس) المایلة بمقتضی جبلّتها إلی المفاسد و المقابح و الراغبة عن المنافع و المصالح (البطاء عمّا امرت به) من العبادات و الطّاعات (السّراع إلی ما نهیت عنه) من المعاصی و السّیئآت (و نستغفره ممّا أحاط به علمه و أحصاه کتابه) من صغایر الذّنوب و کبایرها و بواطن السّیئات و ظواهرها و سوالف الزّلّات و حوادثها (علم غیر قاصر) عن شیء و لا یعزب عنه ممّا فی الأرض و السّماء من شیء (و کتاب
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 56
غیر مغادر) شیء أی لا یغادر و لا یبقی صغیرة و لا کبیرة إلّا أحصیها.
(و نؤمن به) أی نصدّقه بقول مقول و عمل معمول و عرفان بالعقول و اتّباع الرّسول (ایمان من عاین الغیوب) و شاهد بعین الیقین الغیب المحجوب عن غمرة الموت و سکرته و ضیق القبر و ظلمته و طول البرزخ و وحشته و عقبات السّاعة و دواهیها و أهوال القیامة و شدائدها (و وقف) أی اطّلع (علی الموعود) من الرّفد المرفود و الطلح المنضود و السّدر المخضود و الظل الممدود و غیرها ممّا وعد به المتّقون، أو النّار ذات الوقود و القیح و السّدید و العذاب الشّدید و نزل الحمیم و تصلیة الجحیم و نحوها ممّا وعد به المجرمون.
و انّما خصّ ایمان المعاین الواقف بالبیان لکونه أقوی درجات الایمان، فانّ من الایمان ما یکون بحسب التقلید، و منه ما یکون بحسب البرهان و هو علم الیقین، و أقوی منه الایمان بحسب الکشف و المشاهدة، و هو عین الیقین و ذلک هو الایمان الخالص.
و فی الکافی باسناده عن إسحاق بن عمّار قال: سمعت أبا عبد اللَّه علیه السّلام یقول:
إنّ رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم صلّی بالنّاس الصّبح فنظر إلی شابّ فی المسجد و هو یخفق و یهوی برأسه مصفرا لونه و قد نحف جسمه و غارت عیناه فی رأسه فقال له رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم: کیف أصبحت یا فلان؟ قال: أصبحت یا رسول اللَّه موقنا، فعجب رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم من قوله و قال: إنّ لکلّ یقین حقیقة فما حقیقة یقینک؟ فقال:
إنّ یقینی یا رسول اللَّه هو الّذی أخرننی و أسهر لیلی و أظمأ هو اجری فعزفت نفسی عن الدّنیا و ما فیها حتّی کأنی أنظر إلی عرش ربّی و قد نصب للحساب و حشر الخلایق لذلک و أنا فیهم، و کأنّی انظر إلی أهل الجنّة یتنعّمون فی الجنّة و یتعارفون علی الأرائک متّکؤون، و کأنّی أنظر إلی أهل النّار و هم فیها معذّبون مصطرخون، و کأنّی الآن أسمع زفیر النّار یدور فی مسامعی، فقال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم لأصحابه: هذا عبد نوّر اللَّه قلبه بالایمان، ثمّ قال له: ألزم ما أنت علیه، فقال الشاب: ادع اللَّه لی یا رسول اللَّه أن ارزق الشّهادة معک، فدعی له رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 57
فلم یلبث أن خرج فی بعض غزوات النّبی صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فاستشهد بعد تسعة نفر و کان هو العاشر.
و حیث کان ایمانه علیه السّلام من أقوی درجات الایمان و أعلی مراتبه، موصوفا بالخلوص و الیقین کما قال: لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا اتبعه بقوله: (ایمانا نفی اخلاصه الشّرک و یقینه الشّک) أما نفی اخلاصه للشّرک فواضح، و أما نفی یقینه للشّک فلأنّ الیقین عبارة عن الاعتقاد بأنّ الأمر کذا مع اعتقاد أنه لا یمکن أن لا یکون إلّا کذا، فهو مناف للشکّ لا محالة.
(و نشهد أن لا إله إلّا اللَّه وحده لا شریک له، و أنّ محمّدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم عبده و رسوله) و قد مضی تفصیل ما یتعلّق بالشّهادتین فی شرح الفصل الثّانی من الخطبة الثانیة و لا حاجة إلی الاعادة.
(شهادتین تصعدان القول) أی الکلم الطّیب (و ترفعان العمل) أی العمل الصّالح و إنما تکونان کذلک إذا کانتا صادرتین عن صمیم القلب و وجه الیقین و خلوص الجنان فتکونان حینئذ فاتحة الاحسان و عزیمة الایمان تصعدان الکلمات الطیّبات، و ترفعان الأعمال الصّالحات، و تزیدان فی الدّرجات، و تکفّران الخطیات و أمّا الصّادرة عن مجرّد اللّسان فلا فایدة فیها إلّا تطهیر ظاهر الانسان، و خیرها زهید و نفعها فقید هذا.
و فی قوله (لا یخفّ میزان توضعان فیه و لا یثقل میزان ترفعان عنه) دلالة علی أنّ لهما مدخلیة فی ثقل المیزان و خفّته بوضعهما فیه و رفعهما عنه.
و یشهد به صریحا فی الجملة ما قدّمنا روایتها فی شرح الفصل الثّانی من الخطبة الثانیة، من ثواب الأعمال عن أبی سعید الخدری عن النّبیّ صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم قال: قال اللَّه جلّ جلاله لموسی بن عمران: یا موسی لو أنّ السّماوات، و عامریهنّ عندی و الأرضین السبع فی کفّة و لا إله إلّا اللَّه فی کفة مالت بهنّ لا إله إلّا اللَّه.
الترجمة:
از جمله خطب شریفه آن حضرت است در تنبیه بر تقوی و پرهیزکاری و تزهید از این جهان فانی باین قرار که می فرماید:
حمد بیقیاس معبود بحقّیرا سزاست که وصل کننده است حمد را بنعمتها، و پیوند کننده است نعمتها را بشکر، حمد می کنیم بر نعماء او همچنان که سپاس می کنیم بر بلاء او، و طلب اعانت می کنیم از او بر این نفسهائی که دیر حرکت کننده اند از آنچه مأمور شده اند بأو شتابنده اند بسوی آنچه نهی گشته اند از آن، و استغفار می کنیم از او از آنچه که احاطه کرده بأو علم آن، و شمرده است او را کتاب آن علمی که کوتاه نیست از چیزی، و کتابی که ترک کننده نیست چیزی را و ایمان می آوریم او را مثال ایمان کسی که دیده باشد غیبها را بعین الیقین، و واقف بشود بچیزی که وعده داده شده است از أحوال یوم الدّین، ایمانی که نفی کند اخلاص آن شرک را از دلها، و زایل نماید یقین او شکّ را از قلبها، و شهادت می دهیم باین که نیست هیچ معبود بحقّی بجز خدا در حالتی که یکتا است شریک نیست او را، و باین که محمّد بن عبد اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله بنده پسندیده و پیغمبر برگزیده او است، شهادتینی که بلند می گردانند گفتار پاکیزه را و رفع میکنند عمل صالح را در حالتی که سبک نمی شود میزانی که نهاده شوند آن دو شهادت در او و سنگین نمی شود میزانی که برداشته شوند آن دو شهادت از آن.
