[hadith]عصیان الخلق:
سُبْحَانَکَ خَالِقاً وَ مَعْبُوداً بحُسْنِ بَلَائِکَ عِنْدَ خَلْقِکَ، خَلَقْتَ دَاراً وَ جَعَلْتَ فِیهَا مَأْدُبَةً مَشْرَباً وَ مَطْعَماً وَ أَزْوَاجاً وَ خَدَماً وَ قُصُوراً وَ أَنْهَاراً وَ زُرُوعاً وَ ثِمَاراً، ثُمَّ أَرْسَلْتَ دَاعِیاً یَدْعُو إِلَیْهَا فَلَا الدَّاعِیَ أَجَابُوا وَ لَا فِیمَا رَغَّبْتَ رَغِبُوا وَ لَا إِلَی مَا شَوَّقْتَ إِلَیْهِ اشْتَاقُوا، أَقْبَلُوا عَلَی جِیفَةٍ قَد افْتَضَحُوا بأَکْلِهَا وَ اصْطَلَحُوا عَلَی حُبِّهَا، وَ مَنْ عَشقَ شَیْئاً أَعْشَی بَصَرَهُ وَ أَمْرَضَ قَلْبَهُ، فَهُوَ یَنْظُرُ بعَیْنٍ غَیْرِ صَحِیحَةٍ وَ یَسْمَعُ بأُذُنٍ غَیْرِ سَمِیعَةٍ، قَدْ خَرَقَتِ الشَّهَوَاتُ عَقْلَهُ وَ أَمَاتَتِ الدُّنْیَا قَلْبَهُ وَ وَلِهَتْ عَلَیْهَا نَفْسُهُ، فَهُوَ عَبْدٌ لَهَا وَ لِمَنْ فِی یَدَیْهِ شَیْءٌ مِنْهَا، حَیْثُمَا زَالَتْ زَالَ إِلَیْهَا وَ حَیْثُمَا أَقْبَلَتْ أَقْبَلَ عَلَیْهَا، لَا یَنْزَجِرُ مِنَ اللَّهِ بزَاجِرٍ وَ لَا یَتَّعِظُ مِنْهُ بوَاعِظٍ، وَ هُوَ یَرَی الْمَأْخُوذینَ عَلَی الْغِرَّةِ حَیْثُ لَا إِقَالَةَ [لَهُمْ] وَ لَا رَجْعَةَ، کَیْفَ نَزَلَ بهِمْ مَا کَانُوا یَجْهَلُونَ وَ جَاءَهُمْ مِنْ فِرَاقِ الدُّنْیَا مَا کَانُوا یَأْمَنُونَ وَ قَدمُوا مِنَ الْآخِرَةِ عَلَی مَا کَانُوا یُوعَدُونَ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 326
الفصل الثانی:
سبحانک خالقا و معبودا، بحسن بلائک عند خلقک، خلقت دارا و جعلت فیها مأدبة، مشربا، و مطعما، و أزواجا، و خدما، و قصورا، و أنهارا، و زروعا، و ثمارا، ثمّ أرسلت داعیا یدعو إلیها، فلا الدّاعی أجابوا، و لا فیما رغّبت إلیه رغبوا، و لا إلی «علی خ ل» ما شوّقت إلیه اشتاقوا، أقبلوا علی جیفة قد افتضحوا بأکلها، و اصطلحوا علی حبّها، و من عشق شیئا أعشی بصره، و أمرض قلبه، فهو ینظر بعین غیر صحیحة، و یسمع باذن غیر سمیعة، قد خرقت الشّهوات عقله، و أماتت الدّنیا قلبه، و ولهت علیها نفسه، فهو عبد لها، و لمن فی یدیه شیء منها، حیثما زالت زال إلیها، و حیثما أقبلت أقبل علیها، لا ینزجر من اللّه بزاجر، و لا یتّعظ منه بواعظ، و هو یری المأخوذین علی الغرّة، حیث لا إقالة و لا رجعة، کیف نزل بهم ما کانوا یجهلون، و جاءهم من فراق الدّنیا ما کانوا یأمنون، و قدموا من الآخرة علی ما کانوا یوعدون.
اللغة:
(المأدبة) بفتح الهمزة و ضمّها وزان مسعدة و مکرمة طعام صنع لدعوة أو عرس من أدب فلان أدبا من باب ضرب إذا عمل مأدبة و (و له) الرّجل من باب ضرب و منع و حسب اذا تحیّر من شدّة الوجد و فی بعض النسخ و لهت بالتضعیف و نصب نفسه علی المفعول و (الغرّة) بکسر الغین المعجمة الاغترار و الغفلة یقال اغترّه فلان أی أتاه علی غرّة منه.
الاعراب:
خالقا و معبودا منصوبان علی الحال من کاف الخطاب فی سبحانک، و العامل فیهما هو المصدر لتضمّنه معنی الفعل و یحتملان الانتصاب علی التمیز.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 328
مجاز- تقدیم و تأخیر قال الشارح المعتزلی: و الباء فی قوله بحسن بلائک، للتعلیل کقوله تعالی: «ذلِکَ بأَنَّهُمْ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ» ، أی لأنّهم، فتکون متعلّقة بما فی سبحانک من معنی الفعل أی اسبّحک لحسن بلائک، و یجوز أن تتعلّق بمعبود أی یعبد لذلک، انتهی.
و الأظهر أن تکون متعلّقة بقوله خلقت، و تقدیمها علیه للتّوسّع، و المعنی خلقت دارا بسبب حسن بلائک کما تقول ضربت زیدا بسوء أدبه، و قوله مأدبة قال الشارح البحرانی: المأدبة هنا الجنّة، و المنصوبات الثمانیة ممیّزات لتلک المأدبة أقول: و هو غلط إذ المأدبة سواء ارید به معناه الاصلی أو المجازی أعنی الجنة لا ابهام فیه حتی یحتاج إلی التمیز، بل الظاهر أنّ المراد به فی المقام مطلق ما یصنع لدعوة من طعام أو غیره.
و انتصاب المنصوبات الثمانیة إما علی أنّها عطف بیان کما هو مذهب الکوفیّین و جماعة من البصریّین من علماء الأدبیّة حیث جوّزوا عطف البیان فی النکرات و جعلوا منه قوله سبحانه: أَوْ کَفَّارَةٌ طَعامُ مَساکِینَ ، فیمن نوّن کفّارة.
و إما علی البدل کما هو مذهب جمهور البصریّین حیث خصّوا عطف البیان بالمعارف زعما منهم أنّ البیان بیان کاسمه، و النکرة مجهولة و المجهول لا یبین المجهول.
و فیه أنّ بعض النکرات قد یکون أخصّ من بعض و الأخصّ یبیّن غیر الأخصّ کما فی کلام الامام علیه السّلام، و قوله: و لا فیما رغبت رغبوا، الظرف متعلّق برغبوا، و رغبت صلة ما، و العاید محذوف بقرینة المقام و دلالة الکلام أی فیما رغبت فیه، و جملة أقبلوا، استیناف بیانیّ، و نفسه بالضمّ فاعل و لهت، و لمن فی یدیه، عطف علی لها.
و جملة و هو یری، منصوبة المحلّ علی الحال من فاعل یتّعظ.
المعنی:
اعلم أنّ هذا الفصل من کلامه تحذیر للمتمرّدین العصاة و المذنبین الغواة، و تنفیر لهم عن الرکون إلی الدّنیا و إلی زخارفها و ما فیها، و تذکیر لهم بما یحلّ بساحتهم من سکرات الموت و ینزل بفنائهم من حسرات الفناء و الفوت.
و افتتح بتسبیحه تعالی و تقدیسه فقال: (سبحانک خالقاً و معبوداً) أی أنزّهک تنزیها عن الشرکاء و الأمثال فی حالة خلقک و معبودیّتک لا موجد غیرک و لا معبود سواک (بحسن بلائک عند خلقک خلقت دارا) أی خلقت دارا بسبب ابتلاء عبادک و امتحانا لهم و تمیزا بینهم و تفرقه بین السّعداء أعنی الطالبین المشتاقین إلی تلک الدار، و بین الأشقیاء و هم الرّاغبون المعرضون عنها، و المراد بالدّار دار الآخرة،
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 330
و ما فی شرح البحرانی من استعاره [بحسن بلائک عند خلقک خلقت دارا] أنّ لفظ الدّار مستعار للاسلام باعتبار أنه یجمع أهله و یحمیهم کالدّار، لا یخفی بعده و الأظهر ما ذکرناه، و یشعر به قوله سبحانه: ««تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ».
و یؤیّده قوله (و جعلت فیها مأدبة) فانّه لو أرید بالدّار الاسلام لا بدّ من حمل الظرف أعنی قوله: فیها، علی المجاز بخلاف ما لو ارید بها الآخرة و الأصل فی الکلام الحقیقة، و المراد بالمأدبة الجنّة التی هیأت للمتّقین و دعی الیها عباد اللّه الصّالحون، و أعدّ اللّه سبحانه لهم فیها ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و ما تشتهیه أنفسهم.
(مشربا و مطعما) أی شرابا و طعاما (و أزواجا) من الحور العین (و خدما) من الولدان المخلّدین (و قصورا) عالیة (و أنهارا) جاریة (و زروعا) زاکیة (و ثمارا) طیّبة (ثمّ أرسلت داعیا یدعو) الناس (الیها) إی إلی هذه الدّار أو المأدبة، و أراد بالداعی محمّدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أو إیّاه مع سایر الأنبیاء.
(فلا الدّاعی أجابوا و لا فیما رغبت الیه) من الدار الآخرة الباقیة و نعیمها (رغبوا و لا إلی ما شوّقت الیه) من حور الجنة و قصورها و أنهارها و ثمارها و سایر ما اعدّ فیها.
استعاره مرشحة (اشتاقوا اقبلوا علی جیفة قد افتضحوا بأکلها) استعار علیه السّلام لفظ الجیفة للدنیا باعتبار نفرة طباع أهل البصیرة. و المعرفة عنها و کونها مستقذرة فی نظر أرباب الیقین و أولیاء الدّین کالجیفة المنتنة التی ینفرّ عنها النّاس و یفرّون منها، أو باعتبار اجتماع أهلها علیها و فرط رغبتهم إلیها و کون همّ کلّ واحد جذبها إلی نفسه بمنزلة جیفة منبوذة تجتمع علیها الکلاب و یجذبها کلّ إلیه قال الشاعر:
و ما هی إلّا جیفة مستحیلة علیها کلاب همّهنّ اجتذابها
فان تجتنبها کنت سلما لأهلها و ان تجتذ بها نازعتک کلابها
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 331
و أما افتضاحهم بأکلها فلانّها بعد ما کانت بمنزلة الجیفة یکون آکلها مفتضحا بأکلها لا محالة، و هو ترشیح للاستعارة.
مجاز و قوله علیه السّلام (و اصطلحوا علی حبّها) أی اتفقوا علی محبّتها و توافقوا علیها، فانّ أصل الصلح هو التراضی بین المتنازعین و تجوّز به عن التوافق و الاتفاق للملازمة بینهما (و من عشق شیئا) أی کان مولعا به شدید المحبّة له، فانّ العشق هو الافراط فی الحبّ و التجاوز عن حدّ الاعتدال.
قال جالینوس الحکیم العشق من فعل النفس و هی کامنة فی الدّماغ و القلب و الکبد، و فی الدماغ ثلاث مساکن التخیّل فی مقدّمه، و الفکر فی وسطه، و الذکر فی آخره فلا یکون أحد عاشقا حتی اذا فارق معشوقه لم یخل من تخیّله و فکره و ذکره فیمتنع من الطعام و الشراب باشتغال قلبه و کبده من النوم باشتغال الدّماغ بالتخیّل و الذکر و الفکر للمعشوق، فیکون جمیع مساکن النفس قد اشتغلت به، و متی لم یکن کذلک لم یکن عاشقا.
و کیف کان فالمراد أنّ من أفرط فی محبّة شیء (اغشی) ذلک الشیء (بصره و أمرض قلبه) أی یکون فرط حبّه لذلک الشی ء مانعا عن توجّهه الی ما یلزمه التوجّه إلیه و حاجبا عن النظر إلی مصالحه و ما یلزمه الاشتغال به فیکون غافلا عما عداه، صارفا أوقاته بکلّیته إلی هواه، و یکون «1» عشقه مانعا عن ادراکه العقول، و یکون عشقه ایضا مانعا عن ادراکه لعیوب المعشوق، و عن التفاته الی مساویه، و من هنا قیل:
و عین الرّضا عن کلّ عیب کلیلة کما أنّ عین السّخط تبدی المساویا
و غرضه علیه السّلام أنّ أهل الدّنیا لکثرة حبّهم لها و فرط رغبتهم إلیها قصرت أبصارهم عن النظر إلی اخراهم، و مرضت قلوبهم عن التوجه إلی عقباهم، و صرفوا
(1) قال ارسطوا لعشق عمی الحسّ عن ادراک عیوب المحبوب و هو من الامراض المعروفة من انواع المالیخولیا الذی هو تشویش الظنون و الفکر الی الفساد و الخوف و عن الامالی عن المفضل بن عمر قال سألت الصادق (ع) عن العشق فقال (ع) قلوب خلت عن ذکر اللّه فأذاقها اللّه حبّ غیره، منه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 332
أوقاتهم بکلّیتها إلیها و إلی زخارفها و قنیاتها، غافلین عن ادراک عیوباتها و مساویها و لم یعرفوا أنها غدّارة مکّارة، غرّارة یونق منظرها و یوبق مخبرها، و لم تف إلی الآن لأحد من عشّاقها، و لم تصدق ظنّ أحد من طالبیها و راغبیها (فهو ینظر بعین غیر صحیحة و یسمع باذن غیر سمیعة) لغفلته عما سوی المحبوب و عدم تنبّهه بما فیه من العیوب فلا ینظر الیه بنظر البصیرة و الاعتبار حتی یبصر ما فیه من المفاسد و المضار، و لا یستمع إلی المواعظ و الزواجر و النواهی و الأوامر حتّی یأخذ عدّته لیوم تبلی السرائر.
استعاره مرشحة (قد خرقت الشهوات عقله) شبّه العقل بالثوب اذ کما أنّ الثوب زینة الانسان و وقایة للبدن من الحرّ و البرد فکذلک العقل زینة للمرء و وقایة له من حرّ نار الجحیم یعبد به الرّحمن و یکتسب به الجنان، و جعل عقل الرجل الموصوف بمنزلة ثوب خلق و رشح الاستعارة بذکر الخرق إذا الثوب إذا کان خرقا خلقا ممزقا لا ینتفع به صاحبه فکذلک العقل إذا کان مفرقا بالشهوات الباطلة مصروفا فی اللّذات العاجلة لا ینتفع به فیما خلق لأجله البتة و فی الحقیقة هذه القوّة نکر أو شیطنة و لیست بالعقل و إنما هی شبیهة بالعقل.
(و أماتت الدّنیا قلبه) فلا انتفاع له به کمیّت لا نفع له (و ولهت علیها نفسه) أی صار فی فرط محبّته للدّنیا بمنزلة الواله علیها و المفتون بها (فهو عبد لها و لمن فی یدیه شیء منها) لأنه اذا کانت همته مصروفة الیها و أوقاته مستغرقة فی جمعها و جبایتها صار زمام أمره بیدها (حیثما زالت زال الیها و حیثما أقبلت أقبل علیها) کعبد دائر فی حرکاته و سکناته مدار مولاه بل عبودیته لها أشدّ و أخسّ من عبودیة العبد لسیّده، إذ طاعة العبد و انقیاده لسیّده ربما یکون قسّریا و خدمة ذلک لدنیاه عن وجه الشّوق و الرّغبة و الرضاء و المحبة و فی هذا المعنی قال الشاعر:
ما النّاس إلّا مع الدّنیا و صاحبها فکیف ما انقلبت یوما به انقلبوا
یعظّمون أخا الدّنیا فان و ثبت یوما علیه بما لا یشتهی و ثبوا
(لا ینزجر من اللّه بزاجر و لا یتّعظ منه بواعظ و هو یری) الکتب الالهیة و الصحف
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 333
السّماویّة و الأخبار النّبویّة المشحونة بذمّ الدّنیا النّاهیة عن الرکون الیها و الاعتماد علیها، مضافا إلی رؤیته المخرجین عن الدّنیا بجبر و قهر، و المقلعین عنها بکره و قسر (المأخوذین علی الغرّة) و حالة الاغترار و الغفلة المشغولین بالدّنیا و شهواتها الغافلین عن هادم اللّذات و سکراته (حیث لا اقالة) لهم عن ذنوبهم (و لا رجعة) لهم إلی الدّنیا لیتدارکوا سیئات أعمالهم.
(کیف نزل بهم) من شداید الأهوال (ما کانوا یجهلون و جاءهم من فراق الدّنیا ما کانوا یأمنون و قدموا من) عقبات (الآخرة علی ما کانوا یوعدون) فانه لو تفکّر فی ذلک و تذکّر ذلک یوشک أن یؤثر فیه و یقلّ فرحه بالدّنیا و شعفه بها.
لأنه بعد ما لاحظ أحوال هؤلاء الماضین و تصوّر تبدّد أجزائهم فی قبورهم، و محو التراب حسن صورهم، و أنهم کیف ارملوا نسائهم و ایتموا أولادهم و ضیّعوا أموالهم، و خلت عنهم مجالسهم و مدارسهم، و انقطعت عنهم آثارهم و معالمهم، و عرف أنّه عن قریب کائن مثلهم انقلع لا محالة عن هواه و ارتدع عن حبّ دنیاه:
تفانوا جمیعا فما مخبر و ماتوا جمیعا و مات الخبر
تروح و تغد و بنات الثری فتمحو محاسن تلک الصّور
فیا سائلی عن اناس مضوا أما لک فیما تری معتبر
لا سیّما لو عمق نظره فی ما حلّ بالأموات بعد موتهم، و ما نزل بساحتهم حین موتهم، لکان ندمه أشدّ و حسرته آکد.
الترجمة:
تنزیه میکنم تو را تنزیه کردنی در آن حال که آفریننده مخلوقاتی و معبود موجودات بسبب حسن امتحان خود در حین آفریدن، آفریدی خانه را که عبارت است از خانه آخرت و مهیا نمودی در آن مهمانی را: شرابی و طعامی و زنانی و خدمتگذارانی و غرفه های رفیعه و نهرهای لطیفه و زراعتهای خوب و میوه های مرغوب، بعد از آن فرستادی دعوت کننده را که می خواند مردمان را بسوی آن پس این مردمان نادان نه دعوت کننده را اجابت نمودند، و نه در آنچه ترغیب نمودی راغب شدند، و نه بسوی آنچه که مشتاق نمودی بسوی آن شایق گشتند.
روی آوردند بر جیفه دنیای غدّار در حالتی که مفتضح و رسوا شدند بسبب خوردن آن، و اتفاق و آشتی کردند بر دوستی آن، و هر که عاشق گشت بچیزی پرده کشید آن چیز چشم او را، و ناخوش گردانید قلب او را، پس او نظر می کند با چشم نا صحیح، و می شنود با گوش ناشنوا، در حالتی که دریده و پاره کرده شهوات دنیویه عقل او را، و کشته دنیای دنی قلب او را، و واله و شیفته شده بر دنیا نفس او.
پس آن محبّ دنیا بنده دنیا است و بنده کسیست که در دستهای آن چیزیست از متاع دنیا، هر کجا که گردید دنیا گردید آن شخص بسوی آن، و هر کجا که روی آورد دنیا روی نهاد او بر آن در حالتی که منزجر نمی شود از خدا بزجر کننده و متعظ نمی شود از حق تعالی بموعظه نماینده، و حال آنکه می بیند کسانی را که گرفتار شدند در حالت غفلت و مغروری در مکانی که نیست هیچ فسخ و اقاله مر ایشان را و نه رجوع و بازگشتی در حق ایشان، چگونه نازلشد بایشان چیزی که جاهل بودند بآن، و آمد مالشان در مفارقت دنیا چیزی که خاطر جمع بودند از آن، و آمدند از آخرت بر آنچه که بودند که وعده داده می شدند بآن.
