[hadith]رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً تَفَکَّرَ فَاعْتَبَرَ وَ اعْتَبَرَ فَأَبْصَرَ، فَکَأَنَّ مَا هُوَ کَائِنٌ مِنَ الدُّنْیَا عَنْ قَلِیلٍ لَمْ یَکُنْ وَ کَأَنَّ مَا هُوَ کَائِنٌ مِنَ الْآخِرَةِ عَمَّا قَلِیلٍ لَمْ یَزَلْ، وَ کُلُّ مَعْدُودٍ مُنْقَضٍ وَ کُلُّ مُتَوَقَّعٍ آتٍ وَ کُلُّ آتٍ قَرِیبٌ دَانٍ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 181
رحم اللّه امرء تفکّر فاعتبر، و اعتبر فأبصر، فکأنّ ما هو کائن من الدّنیا عن قلیل لم یکن، و کأنّ ما هو کائن من الآخرة عمّا قلیل لم یزل، و کلّ معدود منقض، و کلّ متوقّع آت، و کلّ آت قریب دان.
اللغة:
و (النّقض) کالانتقاض ضد الابرام و فی بعض النسخ منتقض بدل منقض.
الاعراب:
و جملة رحم اللّه امرء دعائیة لا محلّ لها من الاعراب، و عن فی قوله عن قلیل بمعنی بعد، و کذلک فی قوله علیه السّلام عمّا قلیل و ما زایدة علی حدّ قوله سبحانه: «عَمَّا قَلِیلٍ لَیُصْبحُنَّ نادمِینَ».
المعنی:
ثمّ دعا علیه السّلام و ترحّم لاولی الفکر بقوله (رحم اللّه امرء تفکر) فی أمر نفسه و مبدئه و معاده (فاعتبر) أی فکان ذا اعتبار و اتّعاظ (و اعتبر فابصر) أی أوجب اعتبار حاله نور بصیرة و ذلک إنّما یحصل بالانقطاع من الشّهوات و التّجافی عن الامنیات.
قال أبو الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام لهشام بن الحکم: یا هشام من سلّط ثلاثا علی ثلاث فکأنّما أعان علی هدم عقله: من أظلم نور تفکره بطول أمله، و محی طرایف حکمته بفضول کلامه، و أطفأ نور عبرته بشهوات نفسه فکأنّما أعان هواه علی هدم عقله. و من هدم عقله أفسد علیه دینه و دنیاه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 184
ثمّ نبّه علی سرعة انقضاء متاع الدّنیا بقوله: تشبیه مبالغة (فکأنّ ما هو کائن من الدّنیا عن قلیل لم یکن) یعنی أنّ ما هو کائن من الدّنیا من زبرجها و زخارفها و لذایذها سیصیر بعد زمان قلیل معدوما فکأنّه لم یکن موجودا أصلا و لم یکن شیئا مذکورا.
و نبّه علی سرعة لحوق الآخرة بقوله (و کأنّ ما هو کائن من الآخرة عما قلیل لم یزل) یعنی أنّ ما هو کائن من شداید الآخرة و أحوالها و أهوالها بعد زمان قلیل قصیر یکون موجودا ثانیا، و الاتیان بلفظ کأنّ فی المقامین للتقریب و تشبیه وجود الدّنیا بعدمه فی الأوّل و تنزیل عدم الآخرة منزلة الوجود فی الثانی تأکیدا و مبالغة فی قصر زمان تصرم الدنیا و قلّة زمان لحوق الآخرة.
ثمّ قال (و کلّ معدود منقض) أراد أنّ أیّام العمر و لیالیه و ساعاته و أنفاس الحیاة معدودة محصاة، و کلّ ما هی معدودة فهی منقضة منصرمة و منقضیة منتهیة (و کلّ متوقع آت و کلّ آت قریب دان) فکلّ متوقّع قریب دان، و أراد بالمتوقّع الموت.
و نظیر هذه الفقرة من کلامه علیه السّلام قول قس بن ساعدة الأیادی:
مالی أری النّاس یذهبون ثم لا یرجعون، أرضوا فأقاموا، أم ترکوا فناموا اقسم قس قسما إنّ فی السماء لخبرا، و فی الأرض لعبرا، سقف مرفوع، و مهاد موضوع و نجوم تمور، و بحار لا تغور، اسمعوا أیّها النّاس وعوا، من عاش مات، و من مات فات، و کلّ ما هو آت هذا.
الترجمة:
رحمت کند خداوند مردی را که تفکّر کند پس عبرت بگیرد و عبرت بگیرد پس صاحب بصیرت شود پس گویا آنچه واقع است در دنیا پس از اندکی نبوده است، و گویا آنچه که واقع خواهد شد از آخرت پس در اندک زمانی ثابت و موجود است، و هر شمرده شد بنهایت خواهد رسید، و هر انتظار کشیده شده خواهد آمد، و هر آینده نزدیکست و قریب.
