[hadith]وَ قَالَ (علیه السلام): الرِّزْقُ رِزْقَانِ، طَالِبٌ وَ مَطْلُوبٌ؛ فَمَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا، طَلَبَهُ الْمَوْتُ، حَتَّی یُخْرِجَهُ عَنْهَا؛ وَ مَنْ طَلَبَ الْآخِرَةَ، طَلَبَتْهُ الدُّنْیَا، حَتَّی یَسْتَوْفِیَ رِزْقَهُ مِنْهَا.[/hadith]
طالبان دنیا و طالبان آخرت:
امام(علیه السلام) در این گفتار حکیمانه برای این که دنیاپرستان را از راهی که می روند بازدارد و طالبان آخرت را در مسیری که دارند تشویق کند می فرماید: «روزی بر دوگونه است: یکی آن که به دنبال انسان می آید و دیگر آن که انسان به دنبال آن می رود»; (الرِّزْقُ رِزْقَانِ: طَالِبٌ، وَ مَطْلُوبٌ).
تجربه های ما نیز در زندگی به ما نشان داده است که گاه روزی های فراوانی بی آن که انسان به دنبال آن برود و یا تلاش زیادی داشته باشد به او می رسد و گاه به عکس، تمام تلاش خود را برای رسیدن به اموال و ثروت هایی به کار می گیرد و گاه بخش مهمی از عمر خودش را در این راه صرف می کند ولی هرگز به آن نمی رسد و ناکام از دنیا می رود.
لذا امام(علیه السلام) به دنبال این تقسیم دوگانه می فرماید: «کسی که دنیا را بطلبد، مرگ، او را می طلبد تا او را از دنیا خارج کند (و به تمام خواسته هایش نخواهد رسید) و کسی که طالب آخرت باشد دنیا در طلب او برمی آید تا وی روزی اش را به طور کامل از دنیا برگیرد»; (فَمَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا طَلَبَهُ الْمَوْتُ، حَتَّی یُخْرِجَهُ عَنْهَا; وَ مَنْ طَلَبَ الاْخِرَةَ طَلَبَتْهُ الدُّنْیَا، حَتَّی یَسْتَوْفِیَ رِزْقَهُ مِنْهَا). اشاره به این که دنیاپرستان غالباً به اهداف خود نمی رسند به خصوص این که هرقدر از دنیا را به دست آورند عطش آن ها فزون تر می شود تا زمانی که مرگ گلوی آن ها را می فشارد و با حسرت آنچه به دست نیاورده اند و حسرت عدم استفاده از آنچه به دست آورده اند با زندگی وداع می گویند. به عکس، طالبان آخرت به وسیله تلاش آمیخته با تقوایی که دارند به زندگی ساده مطلوبی می رسند و خداوند منان روزی آن ها را تأمین می کند و زمانی که از دنیا می روند نه حسرت و آه دارند و نه نگرانی.
در روایت هشامیه معروف که مرحوم کلینی در آغاز کتاب کافی آن را آورده است از قول امام باقر(علیه السلام) می خوانیم: «إِنَّ الْعُقَلاَءَ زَهِدُوا فِی الدُّنْیا وَ رَغِبُوا فِی الاْخِرَةِ لاَِنَّهُمْ عَلِمُوا أَنَّ الدُّنْیا طَالِبَةٌ مَطْلُوبَةٌ وَ الاْخِرَةَ طَالِبَةٌ وَ مَطْلُوبَةٌ فَمَنْ طَلَبَ الاْخِرَةَ طَلَبَتْهُ الدُّنْیا حَتَّی یسْتَوْفِی مِنْهَا رِزْقَهُ وَ مَنْ طَلَبَ الدُّنْیا طَلَبَتْهُ الاْخِرَةُ فَیأْتِیهِ الْمَوْتُ فَیفْسدُ عَلَیهِ دُنْیاهُ وَآخِرَتَه; عاقلان، زهد در دنیا و رغبت در آخرت را پیشه کردند زیرا آن ها می دانند که دنیا طالب و مطلوب و آخرت نیز طالب و مطلوب است (یعنی) آن کس که آخرت را طلب کند دنیا به سراغ او می آید تا رزق او را به طور کامل به او برساند اما کسی که دنیا را طلب کند آخرت، او را می طلبد یعنی مرگ به سراغش می آید; هم دنیایش را فاسد می کند و هم آخرتش را».[1]
البته مفهوم این سخن این نیست که طالبان آخرت برای تأمین زندگی ساده خود تلاش نکنند چراکه در روایات زیادی دستور به تلاش برای معاش داده شده است، بلکه منظور این است که دنیاطلبان که پیوسته برای رسیدن به اموال و ثروت های بیشتر تلاش می کنند حرص را کنار بگذارند و عمر خود را برای چیزی که هرگز به دست نمی آید و یا اگر به دست آید نمی توان آن را مصرف کرد تباه نکنند.
در حکمت 379 نیز تعبیر دیگری از این گفتار حکیمانه آمده است آن جا که امام(علیه السلام) روزی را به دوگونه تقسیم می کند: گونه ای از آن به سراغ انسان می آید هرچند او به سراغش نرود و گونه ای از آن که انسان به سراغ آن می رود; گاه به آن می رسد و گاه به آن نمی رسد و به دنبال آن، امام(علیه السلام) توصیه به خویشتن داری از زیادت طلبی و حرص می کند، همان چیزی که جهان را پر از شور و شر می کند و سرچشمه بسیاری از بدبختی هاست. شبیه همین مضمون در وصیت نامه امام(علیه السلام) به فرزندش حسن به علی(علیه السلام) دیده می شود و تمام این عبارات پرمعنا برای نجات انسان ها از چنگال حرص در دنیاست.[2]
پی نوشت:
[1]. کافی، ج 1، ص 18، ح 12.
[2]. سند گفتار حکیمانه: تنها منبع دیگری که خطیب در مصادر برای این گفتار حکیمانه نقل کرده غررالحکم است که با تفاوتی آن را ذکر کرده و شبیه صدر این کلام در نامه 31 (وصیت امام(علیه السلام) به فرزند دلبندش امام مجتبی(علیه السلام)) و در حکمت 379 آمده است. (مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 301)
