[hadith]وَ قَالَ (علیه السلام) لِرَجُلٍ سَأَلَهُ أَنْ یَعِظَهُ:
لَا تَکُنْ مِمَّنْ یَرْجُو الْآخِرَةَ بغَیْرِ عَمَلٍ، وَ [یَرْجُو] یُرَجِّی التَّوْبَةَ بطُولِ الْأَمَلِ؛ یَقُولُ فِی الدُّنْیَا بقَوْلِ الزَّاهِدینَ، وَ یَعْمَلُ فِیهَا بعَمَلِ الرَّاغِبینَ؛ إِنْ أُعْطِیَ مِنْهَا لَمْ یَشْبَعْ، وَ إِنْ مُنِعَ مِنْهَا لَمْ یَقْنَعْ؛ یَعْجِزُ عَنْ شُکْرِ مَا أُوتِیَ، وَ یَبْتَغِی الزِّیَادَةَ فِیمَا بَقِیَ؛ یَنْهَی وَ لَا یَنْتَهِی، وَ یَأْمُرُ [النَّاسَ بمَا لَمْ یَأْتِ] بمَا لَا یَأْتِی؛ یُحِبُّ الصَّالِحِینَ وَ لَا یَعْمَلُ عَمَلَهُمْ، وَ یُبْغِضُ الْمُذْنِبینَ وَ هُوَ أَحَدُهُمْ؛ یَکْرَهُ الْمَوْتَ لِکَثْرَةِ ذُنُوبهِ، وَ یُقِیمُ عَلَی مَا یَکْرَهُ الْمَوْتَ مِنْ أَجْلِهِ؛ إِنْ سَقِمَ ظَلَّ نَادماً، وَ إِنْ صَحَّ أَمِنَ لَاهِیاً؛ یُعْجَبُ بنَفْسهِ إِذَا عُوفِیَ، وَ یَقْنَطُ إِذَا ابْتُلِیَ؛ [وَ] إِنْ أَصَابَهُ بَلَاءٌ دَعَا مُضْطَرّاً، وَ إِنْ نَالَهُ رَخَاءٌ أَعْرَضَ مُغْتَرّاً؛ تَغْلِبُهُ نَفْسُهُ عَلَی مَا یَظُنُّ، وَ لَا یَغْلِبُهَا عَلَی مَا یَسْتَیْقِنُ؛ یَخَافُ عَلَی غَیْرِهِ بأَدْنَی مِنْ ذَنْبهِ، وَ یَرْجُو لِنَفْسهِ بأَکْثَرَ مِنْ عَمَلِهِ؛ إِنِ اسْتَغْنَی بَطِرَ وَ فُتِنَ، وَ إِنِ افْتَقَرَ قَنِطَ وَ وَهَنَ؛ یُقَصِّرُ إِذَا عَمِلَ، وَ یُبَالِغُ إِذَا سَأَلَ؛ إِنْ عَرَضَتْ لَهُ شَهْوَةٌ أَسْلَفَ الْمَعْصِیَةَ وَ سَوَّفَ التَّوْبَةَ، وَ إِنْ عَرَتْهُ مِحْنَةٌ انْفَرَجَ عَنْ شَرَائِطِ الْمِلَّةِ؛ یَصِفُ الْعِبْرَةَ وَ لَا یَعْتَبرُ، وَ یُبَالِغُ فِی الْمَوْعِظَةِ وَ لَا یَتَّعِظُ، فَهُوَ بالْقَوْلِ مُدلٌّ وَ مِنَ الْعَمَلِ مُقِلٌّ؛ یُنَافِسُ فِیمَا یَفْنَی، وَ یُسَامِحُ فِیمَا یَبْقَی؛ یَرَی الْغُنْمَ مَغْرَماً، وَ الْغُرْمَ مَغْنَماً؛ یَخْشَی الْمَوْتَ، وَ لَا یُبَادرُ الْفَوْتَ؛ یَسْتَعْظِمُ مِنْ مَعْصِیَةِ غَیْرِهِ مَا یَسْتَقِلُّ أَکْثَرَ مِنْهُ مِنْ نَفْسهِ؛ وَ یَسْتَکْثِرُ مِنْ طَاعَتِهِ مَا یَحْقِرُهُ مِنْ طَاعَةِ غَیْرِهِ، فَهُوَ عَلَی النَّاس طَاعِنٌ وَ لِنَفْسهِ مُدَاهِنٌ؛ [اللَّغْوُ] اللَّهْوُ مَعَ الْأَغْنِیَاءِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الذِّکْرِ مَعَ الْفُقَرَاءِ؛ یَحْکُمُ عَلَی غَیْرِهِ لِنَفْسهِ، وَ لَا یَحْکُمُ عَلَیْهَا لِغَیْرِهِ؛ [یُرْشدُ نَفْسَهُ وَ یُغْوِی غَیْرَهُ] یُرْشدُ غَیْرَهُ، وَ یُغْوِی نَفْسَهُ، فَهُوَ یُطَاعُ وَ یَعْصِی، وَ یَسْتَوْفِی وَ لَا یُوفِی؛ وَ یَخْشَی الْخَلْقَ فِی غَیْرِ رَبِّهِ، وَ لَا یَخْشَی رَبَّهُ فِی خَلْقِهِ.
[قال الرضی رحمه الله تعالی: و لو لم یکن فی هذا الکتاب إلا هذا الکلام لَکفی به موعظة ناجعة و حکمة بالغة و بصیرة لمبصر و عبرة لناظر مفکر].[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 21، ص: 231
الثانیة و الاربعون بعد المائة من حکمه علیه السّلام:
(142) و قال علیه السّلام لرجل سأله أن یعظه:
لا تکن ممّن یرجو الاخرة بغیر عمل [العمل]، و یرجّی التّوبة بطول الأمل، یقول فی الدّنیا بقول الزّاهدین، و یعمل فیها بعمل الرّاغبین إن أعطی منها لم یشبع، و إن منع منها لم یقنع، یعجز عن شکر ما أوتی، و یبتغی الزّیادة فیما بقی، ینهی و لا ینتهی، و یأمر بما لا یأتی، یحبّ الصّالحین و لا یعمل عملهم، و یبغض المذنبین و هو أحدهم، یکره الموت لکثرة ذنوبه، و یقیم علی ما یکره الموت له، إن سقم ظلّ نادما، و إن صحّ أمن لاهیا، یعجب بنفسه إذا عوفی و یقنط إذا ابتلی، إن أصابه بلاء دعا مضطرّا، و إن ناله رخاء أعرض مغترّا، تغلبه نفسه علی ما یظنّ، و لا یغلبها علی ما یستیقن، یخاف علی غیره بأدنی من ذنبه، و یرجو لنفسه بأکثر من عمله، إن استغنی بطر و فتن، و إن افتقر قنط و وهن، یقصّر إذا عمل، و یبالغ إذا سأل، إن عرضت له شهوة أسلف المعصیة، و سوّف التّوبة، و إن عرته محنة انفرج عن شرائط الملّة، یصف العبرة و لا یعتبر و یبالغ فی الموعظة و لا یتّعظ، فهو بالقول مدلّ، و من العمل مقل، ینافس فیما یفنی، و یسامح فیما یبقی، یری الغنم مغرما، و الغرم مغنما، یخشی الموت و لا یبادر الفوت، یستعظم من معصیة غیره ما یستقلّ أکثر منه من نفسه، و یستکثر من طاعته ما یحقره من طاعة غیره، فهو علی النّاس طاعن، و لنفسه مداهن، اللّهو مع الأغنیاء أحبّ إلیه من الذّکر مع الفقراء، یحکم علی غیره لنفسه و لا یحکم علیها لغیره، یرشد غیره و یغوی نفسه، فهو یطاع و یعصی، و یستوفی و لا یوفی، و یخشی الخلق فی غیر ربّه، و لا یخشی ربّه فی خلقه. قال الرّضیّ: و لو لم یکن فی هذا الکتاب إلّا هذا الکلام لکفی به موعظة ناجعة، و حکمة بالغة، و بصیرة لمبصر، و عبرة لناظر مفکر. (78082- 77780)
اللغة:
(ارجی) الأمر: أخّره. (بطر) بطرا: أخذته دهشة عند هجوم النعمة (طغی) بالنعمة او عندها فصرفها إلی غیر وجهها- المنجد- (عرته) عرضت له (یدلّ به): یثق به (ینافس): یباری.
الاعراب:
ممّن یرجو، لفظة من للتبعیض أو جنسیة، بطول الأمل، الباء للسببیة لاهیا، حال من فاعل أمن.
المعنی:
الموعظة إرشاد للجاهل، و تنبیه للغافل، و تنشیط للکسل، و أهمّ ما قام به
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 21، ص: 232
الأنبیاء و الأوصیاء لاصلاح العباد و عمران البلاد، و الغرض منه إعداد العقول، لتلقّی الأحکام و القوانین بالقبول، و الاقبال علیها عن ظهر القلب.
و قد وصف اللَّه تعالی القرآن بأنّه موعظة و شفاء لما فی الصّدور فقال عزّ من قائل: «یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ» (58- یونس).
فالحکومات المتداولة بین الشعوب تضعون قوانین و تحملون علیها شعوبهم بالقهر، و النتائج المقصودة من هذه القوانین حفظ النظام و الأمن فی المجتمع، و لا یحتاج إلی تأثیر فی القلوب أو تزکیة للأرواح، لأنّ النظامات الاجتماعیة فی نظرهم کالامور المکانیکیّة، و لا فرق فی نظرهم بین صدور الأعمال من الماکینة الفاقدة للشعور أو الانسان، فیبدلون من القوی الفاعلة البشریة بالات الکترونیّة، تعمل هذه الأعمال.
و لکنّ الأنبیاء و الرسل و الأوصیاء یهتمّون باصلاح القلوب و العقول و یعتبرون الأعمال بالنّیات و الرغبات، و تعرّضهم للقوانین بالنظر إلی حفظ النظام و الأمن إنّما هو عرضیّ و من باب المقدّمة.
فعمدة مهمة الشرائع الالهیة إصلاح القلوب و جلب الأنظار إلی المصالح و المفاسد، لیقدم النّاس علی الأعمال بالطوع و الرغبة، و عن الشوق و النیّة.
و بهذا النظر لا یتوسّل الأنبیاء إلی القهر و الاخضاع إلّا من باب الدّفاع و کانوا یتحمّلون مشاق الأذی فی سبیل الدّعوة إلی طریق الهدی قال اللَّه تعالی (42- ق): «وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِید».
و قد تصدّی علیّ علیه السّلام لموعظة کافة أهل الاسلام بمواعظ شافیة کافیة تشع أنوارها علی القلوب طیلة القرون الماضیة و الغابرة، و قد تعرّض فی هذه الموعظة للاشارة إلی اصول الرذائل الّتی تکون مرضا للقلوب، و نبّه علی معالجتها فنلخصها فیما یلی:
1- الاغترار بسعة رحمة اللَّه و الطمع فی ثواب اللَّه بغیر عمل فقال: (لا تکن ممّن یرجو الاخرة بغیر عمل).
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 21، ص: 233
2- طول الامال الموجبة لتأخیر التوبة و الانابة و تدارک المعاصی.
3- التظاهر بالزهد مع الحرص علی الدّنیا و ترک القناعة و الشکر للنعم الحاضرة.
4- ترک العمل بما ینهی عنه و یأمر به و حبّ الصلحاء قولا لا عملا.
5- التذبذب فی أمر الاخرة بالندامة مع السقم و الغفلة فی الصحّة و الوفاة.
6- متابعة النّفس الأمّارة بالسّوء، فیتبع الظن فی هواها، و یترک الیقین فیما سواها.
7- البطر و الافتتان بالغنا و الثروة، و الفشل مع الفقر و الحاجة.
8- التقصیر فی العمل و المبالغة فی السؤال و الأمل.
9- اتباع الشهوة باسلاف المعصیة، و المماطلة فی التوبة.
10- عدم الصبر علی الشدائد فی العمل بوظائفه.
11- الوعظ من دون اتّعاظ و کثرة القول و قلّة العمل.
12- المنافسة مع النّاس فی أمر الدّنیا و المسامحة فی أمر الاخرة.
13- احتساب غنیمة الاخرة غرامة.
14- الخوف من الموت و عدم تدارک ما فات.
15- العجب بنفسه الموجب لاستعظام معصیة الغیر و استقلال معصیته.
16- حبّ الأغنیاء و کره الفقراء.
17- عدم الانصاف فیحبّ أن یکون حاکما غیر محکوم، و مرشدا غیر مسترشد- إلخ.
الترجمة:
بمردی که از او پندی خواست فرمود: آن کس مباش که:
عمل ناکرده امید بثواب آخرت دارد و بارزوی دراز توبه را بتأخیر اندازد آنکه گفتار زاهدان دارد و کردار دنیاپرستان، اگرش دنیا دهند سیر نگردد و اگرش دریغ دارند قناعت نورزد، از شکر آنچه اش داده اند ناتوانست، و بدنبال
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 21، ص: 234
ما بقی دوان، از بدی باز می دارد و خود باز نمی ایستد، و بخوبی فرمان می دهد و خود بکار نمی بندد، خوبان را دوست دارد و بکردارشان نمی گراید، و گنهکاران را دشمن است و خود در جرکه آنان می چرد.
از کثرت گناه مردن را نخواه است و بر گناه پابرجا است، اگر بیمار شود از بدکرداری پشیمانی کشد، و اگر تندرست باشد در آسایشگاه غفلت بسر برد در حال عافیت بخود ببالد، و در گرفتاری بنومیدی گراید، اگرش بلائی رسد بازاری دعا کند، و چون روی آسایش بیند مغرورانه روی پرتابد.
نفس امّاره اش بدنبال هوسهای خود بگمان بر او غلبه کند، و او نتواند با یقین بعواقب ناگوار بر نفس خود چیره گردد، بکمتر از گناه خود بر حال دیگری ترسانست، و با گناه بیشتر خود برحمت حق امیدوار.
اگر توانگر شد راه خوشگذرانی پیش گیرد و شیفته دنیا شود، و اگر بینوا شد نومید و سست گردد، در کردار خیر کوتاهی کند و در درخواست پاداش اصرار ورزد، اگر دلخواهی بأو رخ دهد گناه را پیش فروش کند و توبه اش را بتأخیر افکند، و اگر محنت و سختی بر او رو کند از سنن ملّی و دین خود دست بکشد.
موجبات عبرت را شرح دهد ولی خود عبرت نگیرد، در پند دیگران اصرار ورزد ولی خودش پند نپذیرد، در گفتار با اعتماد است، و در کردار کمکار در تحصیل دنیای فانی سبقت جوید، و در کار آخرت باقی مسامحه ورزد، غنیمت و بهره معنوی را زیان شمرد، و زیان معنوی را غنیمت پندارد، از مرگ بترسد و فرصت جوئی نکند.
اندک گناه دیگران را بزرگ شمارد، و از خود را اندک بحساب آرد، طاعت اندک خود را بیش از طاعت دیگران بداند، بر مردم طعن زند و خود سازشکار و سست انکار باشد، بازی با توانگران را دوست تر دارد از ذکر با درویشان، برای خودش بر علیه دیگران قضاوت کند و حق دیگران را بر خود تصدیق نکند، دیگران را راه نماید و خود را گمراه، خودش را مطاع خواهد و مرتکب گناه، حق خود را دریافت خواهد و پرداخت حق دیگران را نخواهد، در باره جز پروردگارش از
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 21، ص: 235
مردم می ترسد ولی در باره همکاری و موافقت با مردم و جلب نظر آنها از پروردگار خود نترسد.
رضی رحمه اللَّه گوید: اگر در این کتاب جز همین کلام نبود، برای موعظت و پند دلنشین و حکمت رسا و بینائی هوشمند و عبرت خواننده اندیشمند بس بود.
از علی درخواست مردی موعظت در جوابش شد پذیرا این سمت
گفت آن مردی مشو کامیدوار بهر عقبایست خوش بی رنج کار
توبه از طول أمل پس افکند تا بوی مرگ و هلاکت در رسد
دم ز زهد و ترک و دنیا می زند در عمل مشتاق سویش می دود
گر ز دنیایش نصیبی داده شد زان نگردد سیر و خود دلداده شد
ور که دنیا بهر او گردد دریغ نیست قانع بلکه دارد هوی و جیغ
عاجز است از شکر آنچه اش داده شد لیک بر جلب فزون آماده شد
نهی از منکر کند مر غیر را خود بمنکر پوید و هر ماجرا
بهر کار خیر فرمان می دهد لیک خود از آن کناری می کشد
دوست دارد صالحان را بی عمل دشمن مذنب ولی خود هم دغل
مرگ را بد بدارد از زور گناه باز هم افتاده اندر قعر چاه
وقت بیماری پشیمان از بدیست در بهی در لهو و غفلت کرده زیست
وقت آسایش بود خودبین و چست چون گرفتار است شد نومید و سست
در بلا زاری کند وقت دعا چون رها شد روی گرداند هلا
با گمانی نفس می تازد بر او با یقین در پیش او بی آبرو
هست در بیم گناه دیگران خود گرفتار گناهی بیش از آن
بیش از کارش بخود امیدوار پر طمع بر رحمت پروردگار
از غنا سرمست و مفتون می شود بینوا شد سست و موهون می شود
در عمل کوتاه و در درخواست چست گاه شهوت در گناه افتد درست
درگه محنت ز سنتهای دین دور گردد ز آسمان تا بر زمین
واصف عبرت و لیکن ناپذیر واعظ است أمّا نباشد پندگیر
در سخن محکم و لیکن کم عمل پشت بر اندرز ما قلّ و دلّ
در رقابت بهر دنیای دنی سست در کار ثواب و ماندنی
