[hadith]وَ قَالَ (علیه السلام) -وَ قَدْ رَجَعَ مِنْ صِفِّینَ فَأَشْرَفَ عَلَی الْقُبُورِ بظَاهِرِ الْکُوفَةِ-: یَا أَهْلَ الدِّیَارِ الْمُوحِشَةِ وَ الْمَحَالِّ الْمُقْفِرَةِ وَ الْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ، یَا أَهْلَ التُّرْبَةِ، یَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ، یَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ، یَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ، أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابقٌ وَ نَحْنُ لَکُمْ تَبَعٌ لَاحِقٌ؛ أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُکِنَتْ، وَ أَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُکِحَتْ، وَ أَمَّا الْأَمْوَالُ فَقَدْ قُسمَتْ. هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا، فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُمْ؟ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابهِ فَقَالَ: أَمَا [وَ اللَّهِ] لَوْ أُذنَ لَهُمْ فِی الْکَلَامِ لَأَخْبَرُوکُمْ أَنَّ خَیْرَ الزَّاد التَّقْوی.[/hadith]
امام (ع) وقتی که از صفّین بازگشت و به گورستانی در بیرون کوفه رسید، فرمود: «یَا أَهْلَ الدِّیَارِ الْمُوحِشَةِ- وَ الْمَحَالِّ الْمُقْفِرَةِ وَ الْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ- یَا أَهْلَ التُّرْبَةِ یَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ- یَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ یَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ- أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابقٌ وَ نَحْنُ لَکُمْ تَبَعٌ لَاحِقٌ- أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُکِنَتْ وَ أَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُکِحَتْ- وَ أَمَّا الْأَمْوَالُ فَقَدْ قُسمَتْ- هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُمْ- ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابهِ فَقَالَ- أَمَا لَوْ أُذنَ لَهُمْ فِی الْکَلَامِ- لَأَخْبَرُوکُمْ أَنَّ خَیْرَ الزَّاد التَّقْوَی»:
«فرط» یعنی کسی که جلوتر به آب می رسد و طناب و سطلها را آماده می سازد.
امام (ع) آنان را مخاطب قرار داده همچون مخاطب قرار دادن کسانی که سخن او را می شنوند، از باب جایگزین کردن وضعیّت آنها به جای اشخاصی که در این دنیا موجودند.
«الدّیار الموحشة و المحال المقفرة»: آرامگاهها و قبور.
هدف این سخنان امام (ع) ایجاد رقّت در دلهای سخت و آگاه کردن نفوس غفلت زده، نسبت به هدف دنیایی و متاع آن می باشد، بدان منظور که آنان آن چنان که شایسته است، در دنیا عمل کنند و چون حقیقت آن است که بهترین زاد و توشه تقواست، همان طوری که در قرآن مجید آمده است و این امری است که پرهیزگاران به خاطر تقوایشان پاداش خود را گرفته و بدکاران به دلیل نداشتن تقوا محروم مانده اند، اگر به آنان اجازه پاسخ و ابراز سخن گفتن اعطا می شد، حتما آنچه را که از حق و حقیقت اطلاع یافته اند در پاسخ می گفتند.
