متن پرسش
بر اساس روایات؛ حضرت محمد(ص) با موجودی به نام «براق» نخست از مسجدالحرام به بیت المقدس و سپس به آسمان‌ها عروج کرد. حال دو سؤال به وجود می‌آید: 1. آیا براق براستی موجودی مانند مَرکب یا ماشین فوق العاده پیشرفته بود؟ 2. حضرت محمد(ص) تا سدرة المنتهی توسط جبرئیل و براق همراهی شد، ولی آن‌حضرت پس از سدرة المنتهی چگونه و با چه وسیله‌ای به بالاترها عروج کرد؟
پاسخ
اصل معراج پیامبر اسلام(ص) امری مسلّم است که در قرآن نیز بدان تصریح شده است.[1] اما جزئیات بیشتری از این رخداد در منابع روایی، تاریخی و تفسیری وجود دارد که باید هر کدام جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. به عنوان نمونه، برای وسیله و مَرکبی که پیامبر خدا(ص) در شب معراج از آن کمک گرفت، نام‌ها و ویژگی‌های مختلفی ذکر شده است که برخی آنها قابل پذیرش بوده و برخی آنها از لحاظ سند و حتی محتوا قابل خدشه است که بدون پرداختن به آنها در ذیل؛ تنها به ذکر چند روایت در این زمینه بسنده می‌کنیم:
1. بال جبرئیل
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «در شب معراج من بر کتف راست جبرئیل قرار گرفتم».[2]
2. تختی ویژه
امام صادق(ع) فرمود: «پیامبر(ص) از آسمان سوم به سمت آسمان چهارم رفت، در حالی‌که بر تختی نشسته بود که در زیر این تخت سی‌صد هزار فرشته قرار داشتند».[3]
3. رفرف
ابن عباس گفته: «پیامبر(ص) شب معراج بر روی رفرف نشست».[4]
4. نور
از ابن عباس نقل شده است: «رسول خدا وقتی به آسمان رفت، جبرئیل آن‌حضرت را به رودی به نام نور برد. چنان‌که در قرآن آمده است: «وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ».[5] وقتی به آن‌جا رسیدند، جبرئیل به پیامبر گفت: ای محمّد! از برکه خداوند عبور کن که خداوند دیدگانت را روشن نمود و راه را برای تو گشود. این رودی است که احدی از آن نگذشته است، نه فرشته‌ای مقرّب و نه پیامبری».[6]
روایتی از امام رضا(ع) نیز مشابه همین موضوع را بیان می‌کند: «جبرئیل به پیامبر(ص) گفت: انتهای حد سیر من تا این مکان است و اگر از آن بگذرم، خواهم سوخت. ای پیامبر خدا! شما به راه خود ادامه دهید! پیامبر(ص) فرمود: من در نوری پرتاب شدم تا این‌که رسیدم به آن‌جایی که خدا خواست».[7]
5. براق
بر اساس روایتی؛ درباره خصوصیات براق از رسول خدا(ص) نقل شده است که براق، حیوانی بزرگ‌تر از الاغ و کوچک‌تر از قاطر بود و صورتی مانند گونه انسان و دُمی مثل دم گاو و یالی مانند یال اسب و پاهایی مانند پاهای شتر داشت که پیامبر در شب معراج بر آن سوار شد.[8]
این روایت که ویژگی‌های بالا را مطرح می‌کند از سند قابل پذیرشی برخوردار نیست، اما در برخی در روایات دیگر، تنها به نام براق بسنده شده و خصوصیتی برای شکل و شمایل آن بیان نشده است.[9]
نتیجه این‌که؛
در روایات اسلامی، نام‌های مختلفی برای وسیله پیامبر(ص) در سفر معراج یاد شده است؛ اما به نظر می‌رسد که این تعبیرات، همه حکایت‌گر یک واقعیت مهم و غیر عادی باشند که به خاطر تفهیم مردم، این‌گونه تشبیه شده‌اند.[10] لذا میتوان حدس زد که منظور از این بیانات، مجسم ساختن امری غیر جسمی و غیر مادی به صورت امری مادی به نحو تمثیل و یا تمثّل برزخی است و وقوع این‌گونه تمثیلات در ظواهر کتاب و سنت امری واضح است.[11] بنابراین، ما یقین داریم که خدا مرکب سریع‌السیری که متناسب این سفر فضایی بوده باشد در اختیار پیامبرش قرار داده است و او را از خطراتی که در این سفر وجود داشته زیر پوشش حمایت خود گرفته است،[12] اما مواردی مانند براق را نمی‌توان در قالب تکنولوژی شناخته شده بشر تفسیر و تحلیل کنیم.
پاورقی
[1]. معراج پیامبر اسلام (ص)، 5636؛ سدرة المنتهی، 5934.
[2]. صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج 2، ص 572، قم، کتاب‌فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.
[3]. عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، محقق، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج 1، ص 158، تهران، چاپخانه علمیه، چاپ اول، 1380ق.
[4]. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 18، ص 89، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ش.
[5]. انعام، 1.
[6]. صدوق، محمد بن علی، الأمالی، ص 354، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1362ش.
[7]. صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا(ع)، محقق، لاجوردی، مهدی، ج 1، ص 263 - 264، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق.
[8]. قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، قصص الأنبیاء(ع)، ص 325، مشهد، مرکز پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، 1409ق؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج 1، ص 177، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 609 - 610، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج 6، ص 56، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1422ق.
[9]. ر. ک: ابن طاووس، علی بن موسی، الیقین، محقق، انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، ص 405، قم، دار الکتاب، چاپ اول، 1413ق؛ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج 2، ص 13، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق.
[10]. حیدری ابهری، غلامرضا، پرسمان قرآنی پیامبراعظم(ص)، ص 115، قم، نشر جمال، چاپ اول، 1389ش.
[11]. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 13، ص 34، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
[12]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 12، ص 19، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.