متن پرسش
آیا حدیث زیر معتبر است؟ شخصی از امام باقر(ع) پرسید: معنای این آیه چیست؟ «کل شیء هالک الا وجهه» (قصص، 88). امام: «مردم، این آیه را چگونه معنا می‌کنند؟» مردم می‌گویند: یعنی «هر چیز جز وجه (چهره) خدا نابود می‌شود». امام: «پاک و منزه است خدا [از این نسبت‌ها] بلکه منظور از "وجه"، راهی است که به سوی خدا روند»؛ یعنی دین خدا که انسان‌ها از این طریق، به سوی خدا تقرب جویند.
پاسخ
در آیه 88 قصص می‌خوانیم: «وَ لا تَدْعُ مَعَ اللهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلاَّ وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»؛ معبود دیگری را با خدا مخوان، که هیچ معبودی جز او نیست همه چیز جز ذات [پاک] او فانی می‌شود حاکمیت تنها از آن او است و همه به سوی او بازگردانده می‌شوید!
مفسران در بیان فراز «کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ» مطالب گوناگونی دارند که بر محور تفسیر «وجه» و کلمه «هالک» دور می‌زند.[1]
در همین راستا و در یکی از روایات، «دین خدا» به عنوان مصداقی از مصادیق «وجه الله» اعلام شده است که فناناپذیر می‌باشد:
أبوحمزه ثمالی می‌گوید: به حضرت باقر(ع) گفتم: «وجه» در فرموده خدای تعالی: «کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ» چه معنایی دارد؟ فرمود: «هر چیزی زوال پذیر است و تنها وجه آن باقی می‌ماند و خدا بزرگ‌تر از آن است که بگوییم وجه دارد، ولی مقصود از آن این است که هر چیزی نابود می‌شود، مگر دین خدا و دستوری که از آن به دست می‌آید».[2]
اگرچه این روایت از لحاظ سندی ضعیف می‌باشد،[3] اما محتوای آن قابل پذیرش است. و معنایش آن است که هیچ حرکتی به مقصد نمی‌رسد مگر آنچه هدفش به سمت خدای تعالی است؛ زیرا فرمان و دستورات او در جهت حرکت به سویش در نهاد هستی نهفته است، و چنین کرداری هرگز از بین نمی‌رود؛[4] لذا مفهوم آیه چنین است که همه آئین‌ها فانی و باطل است جز آئین خدا، و جمله «لَهُ الْحُکْمُ» را به معنای حاکمیت تشریعی و تأکیدی بر این تفسیر دانسته‌اند، همچنین جمله «وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» را به معنای رجوع به خدا در پذیرش شریعت تفسیر کرده و تأکید مجددی بر این معنا.[5]
با فرض پذیرش روایت؛ این تفسیر با ظاهر آیه و تفسیرهای دیگر منافاتی ندارد؛ زیرا هنگامی که دانستیم تنها چیزی که در این عالم باقی می‌ماند ذات پاک خدا است روشن می‌شود آنچه نیز به نحوی با ذات پاک او مربوط است، آن نیز رنگ بقاء و ابدیت به خود می‌گیرد. آئین خدا که از ناحیه او است ابدی است، عمل صالح که برای او است ابدی است، رهبران الهی که به او ارتباط دارند، از این نظر که به او مربوط‌اند رنگ جاودانی دارند، خلاصه هر چیز به نحوی با ذات پاک او پیوند و ارتباطی داشته باشد از آن نظر، فنا و هلاک برای او نیست.[6]
پاورقی
[1]. ر. ک: «وجه الله بودن امام علی(ع)»، 8680.
[2]. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج 1، ص 218 - 219، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق؛ صدوق، محمد بن علی، التوحید، ص 149، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، 1398ق.
[3]. به جهت منصور بن یونس بزرج که فردی واقفی و غیر ثقه است (طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص 343، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ سوم، 1373ش؛ علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال فی معرفة أحوال الرجال، ص 259، نجف اشرف، دار الذخائر، چاپ دوم، 1411ق)؛ و «جلیس» که فردی مجهول است.
[4]. ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الأخبار، ترجمه، محمدی شاهرودی، عبد العلی، ج 1، ص 28، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1377ش.
[5]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 16، ص 191 – 192، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[6]. تفسیر نمونه، ج 16، ص 192.