متن پرسش
انسان برای سجده کردن خم شده و سر بر خاک می گذارد، بر این اساس سجده کردن نجم و شجر در آیه: "و النجم و الشجر یسجدان" به چه معنا است؟
پاسخ اجمالی
"نجم" به معنای ستاره است، و گاه به معنای گیاه بدون ساقه می آید، و در این آیه(رحمن، 6) به قرینه "شجر" (درخت) منظور معنای دوم یعنی گیاه بدون ساقه است.
اساساً این واژه در اصل به معنای طلوع است، و اگر به گیاهان بدون ساقه "نجم" میگویند؛ بدان جهت است که از زمین سر بر می آورند. و اگر به ستاره "نجم" گفته میشود نیز به دلیل طلوع آن است.
"شجر" به انواع گیاهان ساقه دار؛ مانند غلات، درختان میوه و ... گفته میشود. بنابر این، و با توجه به کنار هم قرار گرفتن "نجم" و "شجر"، بیشتر مفسران معتقدند که منظور از سجده "نجم" و "شجر"، خضوع و اطاعت این دو موجود در برابر امر خدا است؛ یعنی به امر او از زمین سر بر می آورند و به فرمان او رشد و نمو میکنند.
البته، برخی از مفسران نیز نجم را حمل بر همان معنای اصلی خود کرده اند و می گویند نجم آن است که در آسمان است و شجر همان درخت است که در زمین است و آن را می شناسیم، و شاید هدف از یاد کردن این دو با هم، بیان دورترین چیزها و نزدیک ترین آنها به ما در طبیعت بوده باشد.
در نتیجه: نجم چه به معنای ستاره باشد یا گیاه و نبات، سجده آنها مانند سجده انسان (نهادن پیشانی بر خاک) نیست، بلکه به معنای تسلیم و خضوع در برابر خدای متعال است که تمام موجودات در مقابل او تسلیم اند و تسبیح او می گویند، منتها هرکدام متناسب با زبان خود.
پاسخ تفصیلی
برای روشن شدن معنای آیه و این که منظور از سجده "نجم" و "شجر" چیست! ناگزیر نخست معنای این دو واژه را بررسی می کنیم، آن گاه به سراغ تفسیر آیه می رویم تا دریابیم که منظور از سجده نجم و شجر در قرآن کریم چیست!
نجم: "نجم" چنان که راغب در مفردات می گوید: "أصل النَّجْم، الکوکب الطالع، و جمعه نُجُومٌ، و نَجَمَ، طَلَعَ، ... و منه شُبِّهَ به طلوعُ النّبات،...".[1]
"نجم" در اصل به معنای ستاره است، و گاه به معنای گیاه بدون ساقه می آید. اساساً این واژه در اصل به معنای طلوع است، و اگر به این گیاهان(گیاه بدون ساقه) "نجم" میگویند؛ بدان جهت است که از زمین سر بر می آورند، و اگر به ستاره "نجم" گفته میشود، نیز به دلیل طلوع آن است. در این جا(سوره الرحمن) به قرینه "شجر" (درخت) منظور معنای دوم یعنی گیاهان بدون ساقه است. به این ترتیب "نجم" به انواع گیاهان کوچک و خزنده؛ مانند بوته کدو، خیار، خربزه و.... می گویند.
شجر: "الشَّجَرُ من النّبات، ما له ساق"،[2] و الشجر: "ما قام علی ساق...".[3] شجر به انواع گیاهان ساقه دار؛ مانند غلات، درختان و ... گفته میشود.
بنابر این، اگرچه معنای اصلی نجم همان ستاره است، اما بسیاری از مفسران قرآن با توجه به کنار هم قرار گرفتن "نجم" و "شجر" نجم را به گیاه بدون ساقه (بوته ای) معنا کرده اند.
با این مقدمه و با توجه به روشن شدن معنای این دو واژه (نجم و شجر) به بررسی دیدگاه مفسران در تفسیر این آیه می پردازیم تا روشن شود که منظور از سجده نجوم و درختان چیست.
بیشتر مفسران قرآن، پس از معنای نجم به گیاهان بی ساقه، سجده گیاهان و درختان را اطاعت بی چون و چرا از خداوند متعال می دانند. و این اطاعت، همان پیروی از قوانین تکوین و عدم تخلف و سرپیچی از مداری است که خداوند در عالم تکوین برایشان ترسیم کرده است.
علامه طباطبائی ضمن نقل نظر مشهور مفسران از معنای نجم می گوید: ... این معنای خوبی است، آنچه که این نظر را تأیید می کند این است که کلمه نجم با شجر جمع شده است، هر چند که آمدن نام "شمس" و "قمر" در آیه جلوتر، ممکن است باعث این تصور در ذهن شود که شاید مراد از نجم، ستاره باشد. وی آن گاه می گوید این که آیه شریفه می فرماید: گیاه و درخت برای خدا سجده میکنند، منظور از این سجده، خضوع و اطاعت این دو موجود در مقابل امر خدا است که به امر او از زمین سر بر میآورند، و به فرمان او رشد و نمو می کنند... ".[4]
برخی از مفسران نیز نجم را حمل بر همان معنای اصلی خود کرده و می گویند؛ نجم آن است که در آسمان است(ستاره) و شجر همان درخت است که در زمین است، و شاید هدف از یاد کردن این دو با هم، بیان دورترین چیزها و نزدیک ترین آنها به ما، در طبیعت بوده باشد، و اینها هر چند در نظر جامد و بی روح به نظر میرسند، اما اندازهای از فهم و احساس دارند که آنان را به عبادت پروردگارشان دعوت میکند: "وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بحَمْدهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ"؛[5] و هیچ چیز نیست جز آن که تسبیح گوید به سپاسگزاری از پروردگارش، ولی شما ستایش و تسبیح آنها را درنمییابید.
از آن جا که سجود دلالت بر منتهای خضوع و عبودیت دارد، سجود ستاره و درخت در خاضع بودن آنها نسبت به سنت های الاهی مربوط به خود آنها تجلّی پیدا میکند، چه هیچ ستاره ای را نمی بینیم که از مدار خود انحراف پیدا کند و هیچ درختی را که میوه ای جز میوه خود به بار آورد.[6]
نتیجه: این که نجم چه به معنای ستاره باشد یا گیاه و نبات، سجده آنها مانند سجده انسان (نهادن سر بر خاک) نیست، بلکه به معنای تسلیم و خضوع در برابر خدای متعال است که تمام موجودات در مقابل او تسلیم اند و تسبیح او می گویند، منتها هرکدام متناسب با زبان خود؛ چرا که هر نوعی از موجودات را سجده مخصوص به خودشان است و ما با این چشم سر نمی توانیم سجده آنها را درک کنیم،[7] چنانچه هر نوعی از موجودات را تسبیح مخصوص به خود است که ما چگونگی آن را نمی توانیم درک نماییم به دلیل: "وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ"؛ اما شما ستایش و تسبیح آنها را درنمییابید.
برای آگاهی بیشتر در باره این موضوع به تفاسیر قرآن کریم، سوره الرحمن، آیه 6 مراجعه کنید.
پاورقی
[1] راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج 1، ص 791- 792، واژه "نجم".
[2] همان، ج 1، ص 446، واژه "شجر".
[3] طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج 6، 173، واژه "شجر".
[4] طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج 19، ص 96، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق.
[5] اسراء، 44.
[6] مترجمان، تفسیر هدایت، ج 14، ص 291، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ اول، 1377 ش.
[7] "ماسمیعیم و بصیریم و هشیم *** با شما نامحرمان ما خامشیم"، مولوی، مثنوی معنوی، دفتر سوم. ص 387،