متن پرسش
عالم و فاضل به چه کسی می گویند و فرق این دو چیست؟
پاسخ اجمالی
علم و دانش مخالف جهل و نادانی است و کسی که دارای علم و دانش باشد به او عالم گفته می شود، اما فضل دلالت بر زیادی در چیزی می کند و مخالف نقص است و کسی که نسبت به دیگران یک نوع فضلیت و برتری داشته باشد به او فاضل می گویند؛ از این رو می توان گفت: هر علمی فضل است، اما هر فضلی علم نیست. به تعبیر فنی، بینشان عموم و خصوص مطلق است؛ لذا می توان گفت هر عالمی فاضل است، اما هر فاضلی عالم نیست.
پاسخ تفصیلی
علم و دانش مخالف جهل و نادانی است[1] و کسی که دارای علم و دانش باشد به او عالم گفته می شود، اما فضل دلالت بر زیادی در چیزی می کند[2] و مخالف نقص است.[3] به تعبیر دقیق تر عِلْم ادراک حقیقت چیزی است و بر دو گونه است:
1. ادراک ذات شیء
2. حکم کردن بر وجود چیزی با وجود چیز دیگر که برایش ثابت و موجود است یا نفی چیزی که از او دور و منفی است.[4]
در روایت وارد شده است؛ خواب عالم (یعنی کسی که معرفت به نفس و معرفت به خالق دارد) عبادت است.
بنابراین کسی که دارای چنین خصوصیت و ویژگی باشد و صاحب علم و دانش باشد به او عالم گفته می شود.
فضل در آیات قرآن به دو معنا به کار رفته است:
1. برتری؛ 2. عطیّه، احسان و رحمت
اوّلی (برتری) ممکن است معنوی باشد؛ مانند: "فَما کانَ لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ ..."؛[5] شما را بر ما برتری و فضیلتی نبود. "وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلًا"؛[6] و ما به داوود از سوی خود فضیلتی بزرگ بخشیدیم. و ممکن است مادّی باشد؛ مثل "وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ"؛[7] خداوند بعضی از شما را بر بعضی دیگر از نظر روزی برتری داد.
امّا دوّمی؛ مثل "وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِینَ"؛[8] ولی خدا صاحب احسان و رحمت است بر مردمان.
راغب می گوید: هر عطیّهای را که بر معطی لازم نباشد فضل می گویند؛ یعنی احسان و رحمت و عطائی که خدا بر بندگان می کند بر خداوند لازم نیست، بلکه از روی لطف و کرم است؛ لذا به آن فضل می گوییم که زیادت است و گرنه بندگان حقی در نزد خدا ندارند.[9] لذا کسی که نسبت به دیگران یک فضل و برتری داشته باشد به او فاضل می گویند.
در روایت از پیامبر اسلام (ص) از هر دو واژه استفاده شده است: قال رسول الله: یَا عَلِیُّ نَوْمُ الْعَالِمِ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ الْعَابد یَا عَلِیُّ رَکْعَتَیْنِ یُصَلِّیهِمَا الْعَالِمُ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ رَکْعَةٍ یُصَلِّیهَا الْعَابد؛[10] پیامبر (ص) فرمود: یا علی خواب عالم از عبادت عابد برتر است، یا علی دو رکعت نمازی که عالم می خواند از هزار رکعتی که عابد می خواند برتر است.
نتیجه: با توجه به مطالب بالا می توان گفت: هر علمی فضل است، اما هر فضلی علم نیست، و به تعبیر فنی، بینشان عموم و خصوص مطلق است؛ از این رو می توان گفت هر عالمی فاضل است، اما این طور نیست که هر فاضلی عالم هم باشد. البته ناگفته نماند که اکنون در بیشتر موارد تعبیر "فاضل" منحصرا در افرادی که فضلشان در علمشان است به کار می رود.
پاورقی
[1]. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج 2، ص 152، انتشارات هجرت، چاپ دوم، قم، 1410 ق.
[2]. مصطفوی، حسن، التحقیق، ج 9، ص 105، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360 ش.
[3]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 11، ص 524، دار صادر، چاپ سوم، بیروت، 1414 ق.
[4]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص 580، دارالعلم الدار الشامیة، چاپ اول، دمشق بیروت، 1412 ق.
[5]. اعراف، 39.
[6]. سباء، 10.
[7]. نحل، 71.
[8]. بقره، 251.
[9]. قرشی، سید علی اکبر، قاموس، ج 5، ص 183 – 185، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، تهران، 1371 ش.
[10]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 367، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1413 هـ ق.