متن پرسش
برای بهره‌برداری بهتر از زیارت حضرت امام حسین(ع)؛ در سفر به کربلا چه نکات و آدابی را قبل و در حین سفر خوب است که انجام دهیم؟
پاسخ اجمالی
تعدادی از این آداب عبارت‌اند از: 1. رفتار نیکو با همراهان، 2. کم‌گویی، 3. ذکر خدا، 4. پاکیزگی لباس، 5. صلوات بر محمّد و خاندان محمّد، 6. دعا هنگام بازگشت، 7. خریدن هدیه و ... .
پاسخ تفصیلی
در روایات؛ برای زیارت مرقد مطهر امام حسین(ع) آدابی ذکر شده است که در این‌جا یکی از این روایات که نسبتاً جامع آداب است، را محور بحث قرار داده و به گفت‌وگو در مورد آن می‌پردازیم.[1]
امام صادق(ع) موارد زیر را برای زائر حسینی، سفارش فرموده است:[2]
1. رفتار نیکو با همراهان
«حُسْنُ الصَّحَابَةِ لِمَنْ یَصْحَبُک»؛ خوشرفتاری با همراهان.
توجه به ارزش‌های اخلاقیِ اسلام در سفر زیارتی، این مسافرت معنوی را بسیار شیرین و جاذبه‌دار می‌کند. یکی از این ارزش‌های اخلاقی که رعایت آن پسندیده است؛ رفتار نیکو با همراهان است. کسانی که می‌خواهند از مسافرت خود بهره برده، مورد عنایت حضرت حق قرار گیرند، باید این نکته را رعایت کنند. در سفرهای زیارتی، به دلیل ازدحام جمعیت و نیز محدودیت امکانات، معمولاً مشکلاتی بروز می‌کند که اگر زائر دارای صبر و تحمل نباشد، ممکن است از کنترل خارج شود و خدای ناکرده درگیری با دیگران و رفتارهای ناپسند را به دنبال داشته باشد. برای پیشگیری از بروز چنین وضعیتی، در مرحله اول نیاز به ورع و پارسایی است تا زائر بتواند از یک‌سو خود را با صبر و تحمل به عنوان یک رفتار نیکو، کنترل کند و آشفته و خشمگین نشود. و از سوی دیگر؛ به ثمرات زیارت دست یابد.
چنان‌که در روایتی؛ امام باقر(ع) در رابطه با سفر حاجیان فرمود: «کسی که به حج می‌رود و این راه را طی می‌کند، اگر سه خصلت در وی نباشد مورد عنایت و توجه [خداوند] قرار نمی‌گیرد: 1. ورع و پارسایی که او را از گناه بازدارد. 2. صبر و بردباری که بتواند خشم خود را در اختیار گیرد. 3. خوشرفتاری با همراهان».[3] از این روایت می‌توان فهمید که در همه سفرهای معنوی و زیارتی رعایت این نکات، مهم و ضروری است.
2. کم‌گویی
«قِلَّةُ الْکَلَامِ إِلَّا بخَیْر»؛ کم‌گویی، جز به نیکی.
بسیاری از سخنان که بر زبان جاری می‌شود، کم فایده و بیهوده است، و خیری در آن نیست، سزاوار است که انسان زائر، بر زبان و گفتار خود، کنترل و مراقبت داشته باشد. این سفر معنوی فرصتی است که انسان به تهذیب نفس پرداخته و با خلوت کردن با خدا و ذکر و دعا و قرآن، روح خود را غنی سازد و دریغ است که با سخنان بی‌حاصل، اوقات عزیز را هدر دهد.
3. فراوان به یاد خدا بودن
«کَثْرَةُ ذکْرِ الله»؛ بسیاری یاد خدا.
ذکر و یاد خدا آثار سازنده روحی و اخلاقی فراوانی دارد مخصوصاً در سفر زیارتی که یاد متقابل خدا از بنده، روشنی دل، آرامش قلب، ترس از (نافرمانی) خدا، بخشش گناهان، و علم و حکمت از جمله آنها است.[4]
4. پاکیزگی لباس
«نَظَافَةُ الثِّیَاب»؛ پاکیزگی لباس.
رعایت اموری که تأمین کننده سلامتی و پاکیزگی انسان در سفر می‌باشد، بسیار ضروری و لازم است؛ زیرا ممکن است با اندک غفلتی، زائر گرفتار بیماری شده و چند روزی از فیض حضور در حرم‌ها و مکان‌های مقدّس محروم بماند. همچنین تمیز نبودن لباس‌ها ممکن است باعث آزار همراهان و دیگر زائران شود؛ از این‌رو یکی از نکاتی که لازم است زائران مراعات کنند، استفاده از لباس تمیز و پوشش مناسب، بویژه در مقابل دیدگان دیگر مسلمان‌ها است.
5. غسل پیش از آمدن به مرقد امام حسین(ع)
«الْغُسْلُ قَبْلَ أَنْ تَأْتِیَ الْحَائِر». غسل قبل از آن‌که وارد حائر شوی.
در روایت دیگری امام صادق(ع) فرمود: «...هنگامی که کسی قصد زیارت امام حسین(ع) را کند، پس از این‌که غسل زیارت کرد، محمّد(ص) او را ندا می‌کند: ای وارد شوندگان بر خدا! شما را به همراهی من در بهشت بشارت باد. سپس امیر مؤمنان(ع) ندا می‌کند: من ضامن برآورده شدن حوایج شما و دفع بلا از شما در دنیا و آخرت می‌باشم پس آن‌گاه پیامبر و علی از راست و چپ آنها را در بر می‌گیرند تا زمانی که به سوی خانواده‌شان برگردند».[5]
6. بسیار نماز خواندن
«کَثْرَةُ الصَّلَاة»؛ بسیار نمازگزاردن.
زائران باید در سفر به نمازهای واجب اهمیت داده و تلاش کنند در اول وقت آن‌را اقامه نمایند و هرگز هنگام نماز در کوچه و خیابان پرسه نزنند و چهره تشیع را در نگاه و منظر دیگر مسلمانان خدشه‌دار نسازند. نماز، وسیله‌ای برای پاک کردن روح آدمی است؛ از این‌رو باید به استقبال آن شتافت و در اوّلین فرصت، روح و جان را از آلودگی‌ها پاک کرد.
همچنین شایسته است به خواندن نمازهای مستحبی؛ مانند نماز شب اهتمام شود.
7. صلوات بر محمّد و خاندان محمّد
«الصَّلَاةُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد»؛ درود بر محمد(ص) و خاندانش.
صلوات بر پیامبر (ص) ذکر بسیار مبارک و با عظمتی است که بر زبان آوردن آن در همۀ احوال و زمان‌ها دارای ثواب است و در زیارت پاداشش مضاعف می‌شود.
8. با وقار بودن
«التَّوْقِیرُ لِأَخْذ مَا لَیْسَ لَک»؛ با وقار بودن در صرف‌نظر از دریافت آنچه متعلق انسان نیست.
وقار؛ بیانگر آرامش و تعادل نفس است و نقش بازدارندگی را در برابر رفتارها و حرکات ناپسند ایفا می‌کند، و نشان دهنده بخشی از سنگینی و متانت شخصیت انسان است.[6]
9. پرهیز از نگاه به حرام
«یَلْزَمُکَ أَنْ تَغُضَّ بَصَرَک». لازم است که چشمانت را بپوشانی.
10. کمک به نیازمندان در سفر
«یَلْزَمُکَ أَنْ تَعُودَ إِلَی أَهْلِ الْحَاجَةِ مِنْ إِخْوَانِکَ إِذَا رَأَیْتَ مُنْقَطِعاً وَ الْمُوَاسَاة» لازم است که مراقب همراهان حاجتمندت بوده و با انان همراهی کنی.
گاهی در سفر، برای برخی از زائران، مشکلات و گرفتاری‌هایی پیش می‌آید که شایسته است همسفران، آنها را یاری دهند و مشکلات و نیازمندی‌هایشان را برطرف کنند. پیامبر خدا (ص) فرمود: «کسی که مؤمنِ مسافری را یاری دهد، خداوند هفتاد و سه ناراحتی را از وی دفع کند و در دنیا و آخرت او را از همّ و غم پناه دهد و بلای بزرگی را که در روز اجتماع مردم [فردای قیامت]، با آن روبه‌رو است مرتفع سازد».[7]
11. تقیه
«وَ یَلْزَمُکَ التَّقِیَّةُ الَّتِی قِوَامُ دینِکَ بهَا» و لازم است که تقیه‌ای که باعث استواری دینت می‌باشد را از یاد مبری.
در سفر زیارتی امام حسین(ع) ممکن است انسان به دلیل شدت تأثر از مظلومیت حضرتشان گاه سخنانی را بر زبان آورد که موجب رنجش خاطر دیگر مسلمانان شده و یا شاید حتی خطری خودش را تهدید کند. اینجاست که باید از زبان مراقبت نمود تا هرچیزی را گرچه حق هم باشد بر زبان جاری نسازد.
12. ترک گناهان
«الْوَرَعُ عَمَّا نُهِیتَ عَنْه»؛ و از آنچه نهی شده‌ای، پارسایی بورزی.
13. ترک بگومگو کردن
«وَ الْخُصُومَةِ وَ کَثْرَةِ الْأَیْمَانِ وَ الْجِدَالِ الَّذی فِیهِ الْأَیْمَان»؛ و نیز [پرهیز کنی] از بگومگو کردن و سوگند فراوان و کشمکش‌هایی که در آن، سوگند یاد می‌شود.
هنگامی که زائر اینها را انجام دهد؛ مستحقّ بازگشت با آمرزیدگی و رحمت و خشنودی خدا هست و نیز مستحقّ چیزهایی هست که با هزینه کردن اموال و دوری از خانواده، به آنها امید داشته و آنها را از او طلب نموده است.
آداب پس از زیارت
با توجه به روایات، رعایت آدابی هنگام بازگشت از سفرها در نگاهی عام و برگشت از سفر زیارتی به صورت خاص پسندیده و مستحب است؛ مانند:
1. دعا هنگام بازگشت
هر زمان که امام حسین (ع) را زیارت کردی و خواستی از محضر آن‌حضرت خارج شوی، پس خود را بروی قبر بیفکن (یا خود را به قبر بچسبان) و بر آن بوسه بزن و بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَوْلایَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا صِفْوَةَ اللّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا خَالِصَةَ اللّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا قَتِیلَ الظَّماءِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا غَرِیبَ الْغُرَباءِ، السَّلامُ عَلَیْکَ سَلامَ مُوَدِّع لَا سَئِم وَلَا قَال، فَإِنْ أَمْضِ فَلا عَنْ مَلالَة، وَإِنْ أُقِمْ فَلا عَنْ سُوءِ ظَنٍّ بما وَعَدَ اللّهُ الصَّابرِینَ، لَا جَعَلَهُ اللّهُ آخِرَ الْعَهْد مِنِّی لِزیارَتِکَ، وَرَزَقَنِیَ اللّهُ الْعَوْدَ إِلی مَشْهَدکَ، وَالْمُقامَ بفِنائِکَ، وَالْقِیامَ فِی حَرَمِکَ، وَإِیَّاهُ أَسْأَلُ أَنْ یُسْعِدَنِی بکُمْ، وَیَجْعَلَنِی مَعَکُمْ فِی الدُّنْیا وَالآخِرَة».[8]
همچنین زیارت و دعاهای وداع دیگری نیز وارد شده است.[9]
2. هدیه سفر
مستحب است زائر هنگام بازگشت به خانه، هدیه‌ای برای خانواده‌اش بیاورد. ابن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده که آن‌حضرت فرمود: «هنگامی که یکی از شما به مسافرت برود، هنگام برگشتن به هر مقدار که برای او امکان دارد، هر چند یک سنگ، برای خانواده خود هدیه بیاورد...».[10]
لیکن باید توجه داشت که تهیه سوغات، نباید زائران را از وظایف حسّاس و خطیرشان بازدارد و به جای حضور در حرم‌ها، بیشترین وقت خود را در خیابان‌ها و بازارها سپری کنند و به دلیل خستگی، از توفیق عبادت محروم شوند. از این‌رو؛ باید برای خرید هدایا، برنامه‌ریزی نموده، وقت خاصی را برای آن در نظر بگیرند و کالاهای مورد نیاز خود را بخرند، و دیگر به بازار نروند.
نکته دیگر این‌که باید توقّعات دیگران را نسبت به میزان هدایا کاهش داد؛ زیرا همان‌گونه که خویشان زائران عتبات عالیات، جز یک هدیه متبرک توقّعی از زائر ندارند، در سفرهای زیارتی دیگر نیز نباید به دنبال خرید هدایای متنوّع و رنگارنگ بود، بلکه باید با خرید هدایای مختصر، ضمن عمل به این وظیفه اخلاقی، زمینه را برای بهره‌برداری معنوی هر چه بیشتر، فراهم ساخت.
3. اطلاع دادن زمان بازگشت
شایسته است زائری که به سفر زیارتی رفته؛ پیش از ورود به خانه، زمان آمدنش را به خانواده خود اطلاع دهد تا آنها برای استقبال آماده باشند.
در محجّة البیضاء آمده است: مسافر چون نزدیک شهر خود رسید، بگوید: «الَّلهُمَّ اجْعَلْ لَنا بها قَراراً وَ رِزْقاً حَسَناً»؛ سپس کسی را نزد خانواده‌اش بفرستد تا زمان ورودش را به آنها اطلاع دهد و در نتیجه ناگهانی بر آنها وارد نشود تا به چیزی که مطابق میلش نیست، برخورد کند.[11]
پاورقی
[1]. برای آگاهی بیشتر این آداب به کتاب‌هایی که در این زمینه نوشته شده است، مراجعه شود برای نمونه؛ ر. ک: امینی، عبد الحسین، ترجمه: رجبی، محسن، آداب کوی جانان (آداب زیارت حسینی علیه السلام)، تهران، نشر مشعر، چاپ اول، تابستان 1387ش.
[2]. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، ص 130 – 131، نجف، دار المرتضویة، چاپ اول، 1356ش.
[3]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 4، ص 286، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[4]. ر. ک: «ذکر و انواع آن»، سؤال 7741.
[5]. کامل الزیارات، ص 133.
[6]. ر. ک: «سبکی یا سنگینی شخصیت و عوامل آن در مباحث اخلاقی»، سؤال 55629؛ «سکینه و وقار»، سؤال 14570.
[7]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 293، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
[8]. سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، ج 3، ص 346 – 347، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1415ق.
[9]. ر. ک: آداب کوی جانان (آداب زیارت حسینی علیه السلام)، ص 120 – 123.
[10]. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 11، ص 459، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.
[11]. فیض کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ج 4، ص 76، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ چهارم، 1376ش.